અયોધ્યાના રામ મંદિરનું સ્થાપત્ય નાગર શૈલીમાં છે. વાસ્તવમાં ભારતીય હિંદુ સ્થાપત્યમાં ત્રણ શૈલીઓ છે, નાગર, બેસર, દ્રવિડ. રામ મંદિર નિર્માણ માટે નાગર શૈલી પસંદ કરવામાં આવી છે. જો આ શૈલીની વાત કરીએ તો દેશના ઘણા મંદિરો નાગર શૈલીમાં જ બનેલા છે. કોણાર્કનું સૂર્ય મંદિર, મધ્ય પ્રદેશનું કંડારિયા મહાદેવ મંદિર કેટલાક અગ્રણી નામો છે. મંદિર પાસે પ્રાચીન કાળનું સીતાકૂપ હશે. સંકુલમાં જ મહર્ષિ વાલ્મીકિ, મહર્ષિ વશિષ્ઠ, મહર્ષિ વિશ્વામિત્ર, મહર્ષિ અગસ્ત્ય, નિષાદરાજ, માતા શબરી અને ઋષિપત્ની દેવી અહિલ્યાને સમર્પિત મંદિરો હશે. દક્ષિણ-પશ્ચિમમાં નવરત્ન કુબેર ટીલા પર ભગવાન શિવના પ્રાચીન મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરવામાં આવ્યો છે. આ જગ્યાએ જટાયુની પ્રતિમા સ્થાપિત કરવામાં આવી છે.

મંદિરમાં કુલ ત્રણ માળ

રામ મંદિરમાં કુલ ત્રણ માળ હશે. દરેક માળની ઊંચાઈ 20 ફૂટ હશે. લંબાઈની વાત કરીએ તો તે પૂર્વથી પશ્ચિમમાં 380 ફૂટ, પહોળાઈ 250 ફૂટ અને ઊંચાઈ 161 ફૂટ છે. મંદિરમાં કુલ 392 સ્તંભો છે. આ સિવાય 44 દરવાજા પણ છે. સ્તંભો પર કુલ 9,800 શિલ્પો હશે જ્યારે દિવાલો પર 10 હજારથી વધુ શિલ્પો હશે. મંદિરની ચારે બાજુ લંબચોરસ દિવાલ હશે. ચારેય દિશામાં રેમ્પાર્ટની કુલ લંબાઈ 732 મીટર હશે. સાથે જ તેની પહોળાઈ 14 ફૂટ રાખવામાં આવી છે. આ કિલ્લાની બહારની દિવાલ બંધ રહેશે, જ્યારે અંદરની દિવાલ મંદિર તરફ ખુલ્લી રહેશે. ભક્તો પરિક્રમા કરતી વખતે મંદિરના દર્શન કરી શકશે. રેમ્પાર્ટ્સમાં 100 બ્રોન્ઝ પેનલ લગાવવામાં આવશે. જેમાં ભગવાન રામના આદર્શોની તસવીરો હશે.

પરિમિતિ રોડ પરની પ્રતિમાઓમાં રામ કથાનું નિરૂપણ

અયોધ્યા રામ મંદિર માટે દરવાજા બનાવવાનું કામ તમિલનાડુના કારીગરો કરી રહ્યા છે. આ દરવાજા પર કમળ, મોર અને અન્ય પક્ષીઓના ચિત્રો છે. મંદિરના સ્તંભો અને દિવાલોમાં દેવી, દેવી-દેવતાઓની પ્રતિમાઓ બનાવવામાં આવી છે. જેનાથી મંદિરની સુંદરતામાં વધુ વધારો થયો છે. મળતી માહિતી મુજબ, ગર્ભગૃહના દરવાજા જ્યાં 5 વર્ષના રામલલાની મૂર્તિ હશે, તે પણ ખૂબ જ ખાસ છે. આ દરવાજા 8 ફૂટ ઊંચા, 12 ફૂટ પહોળા અને 6 ઈંચ જાડા હશે. રામ મંદિરના સિંહદ્વારમાં હાથી અને સિંહની મૂર્તિઓ હશે, જ્યારે પરિમિતિ રોડ પરની પ્રતિમાઓમાં રામ કથાનું નિરૂપણ કરવામાં આવશે. દિવાલની બહાર કુલ 7 મંદિરો હશે, જેમાં પહેલું મંદિર મહર્ષિ વાલ્મીકિનું, બીજું મહર્ષિ વશિષ્ઠનું, ત્રીજું મહર્ષિ વિશ્વામિત્રનું, ચોથું મહર્ષિ અગસ્ત્યનું, પાંચમું નિષાદરાજનું, છઠ્ઠું માતાનું મંદિર હશે. શબરી અને અહિલ્યા દેવીનું સાતમું મંદિર. રામ મંદિરના દક્ષિણ-પશ્ચિમ ભાગમાં કુબેર ટેકરા પર એક શિવ મંદિર છે. અહીં રામભક્ત જટાયુની પ્રતિમા છે.

કુલ પાંચ પેવેલિયન (મંડપ)નો સમાવેશ

રામ મંદિરના ત્રણ માળમાં કુલ પાંચ પેવેલિયન હશે, તેમના નામ છે – નૃત્ય પેવેલિયન, કલર પેવેલિયન, સભા પેવેલિયન, પ્રાર્થના પેવેલિયન અને કીર્તન પેવેલિયન. તેમાં એક નૃત્ય મંડપ છે જે આસ્થા અને વિશ્વાસનું શિખર છે. એ જ રીતે, રંગ મંડપ એટલે કે પ્રાર્થના મંડપ અને કીર્તન મંડપ તેમના નામ પ્રમાણે મહત્વ ધરાવે છે. અત્યારે ગ્રાઉન્ડ ફ્લોરનું કામ થઈ ગયું છે અને પહેલા અને બીજા માળનું કામ ચાલુ છે. મંદિરમાં પ્રવેશ સિંહદ્વારથી 32 સીડીઓ ચઢીને પૂર્વ બાજુથી થશે. મંદિરમાં દિવ્યાંગો અને વૃદ્ધો માટે અલગ-અલગ વ્યવસ્થા રહેશે. આ લોકો રેમ્પ અને લિફ્ટ દ્વારા મંદિરના દર્શન કરી શકશે. રામ દરબાર મંદિરના પહેલા માળે હશે. શ્રી રામ-જાનકી, લક્ષ્મણજી અને હનુમાનજીની મૂર્તિઓ હશે. તેની ઉપર પણ એક માળ હશે જ્યાં સામાન્ય ભક્તો જઈ શકશે નહીં.

નાગર શૈલીમાં કેટલા ભાગોનો સમાવેશ?

કળશ : આ મંદિરનું સૌથી ઊંચું સ્થાન છે અને સામાન્ય રીતે ઉત્તર ભારતીય મંદિરોમાં જોવા મળે છે.

આમલક : તે મંદિરની ટોચ પર પથ્થરની ડિસ્ક જેવી રચના છે અને ઉત્તર ભારતીય મંદિરોમાં સામાન્ય રીતે જોવા મળે છે.

મંદિર શિખર: તે એક સ્વતંત્ર મંદિરના પર્વત જેવા શિખરો છે. શિખરો ઉત્તર ભારતીય મંદિરોમાં જોવા મળે છે અને વિમાન દક્ષિણ ભારતીય મંદિરોમાં જોવા મળે છે. શિખર વક્ર આકાર ધરાવે છે, જ્યારે વિમાન પિરામિડ જેવું માળખું ધરાવે છે.

ગર્ભગૃહ : તેનો શાબ્દિક અર્થ 'ગર્ભગૃહ' થાય છે અને તે ગુફા જેવું ગર્ભગૃહ હોય છે. ગર્ભગૃહ મુખ્ય દેવતાના નિવાસસ્થાન માટે બનાવવામાં આવ્યું હોય છે, જે પોતે અનેક ધાર્મિક વિધિઓનું કેન્દ્ર બને છે.

મંડપ : મંદિરના પ્રવેશદ્વારમાં સભા મંડપ અથવા થાંભલાવાળો હોલ હોય છે. જેમાં મોટી સંખ્યામાં ઉપાસકો માટે જગ્યા હોય છે. અહીં સત્સંગ, ગીતોનું ગાયન, પઠન વગેરે કરવામાં આવે છે.

અર્ધમંડપ : કેટલાક મંદિરોમાં અર્ધમંડપ, મંડપ અને મહામંડપના નામથી વિવિધ કદના અનેક મંડપ હોય છે.

જગતિ : અહી બેસીને પ્રાર્થના કરવા માટેનું ઊંચું મંચ હોય છે અને ઉત્તર ભારતીય મંદિરોમાં તેનું બાંધકામ હોય છે.

શું હોય છે નાગર શૈલી

5મી શતાબ્દી ઈસ્વીની આસપાસ ઉત્પન્ન આ શૈલીએ ભારતના અનેક ક્ષેત્રોમાં મંદિર વાસ્તુકલાને પ્રભાવિત કરી છે. મંદિર વાસ્તુકલાની નાગર શૈલી ઘણાં વર્ષોથી ઉત્તરી ભારતમાં લોકપ્રિય હતી. ઉત્તરી ભારતમાં મોટા ભાગના મંદિરોના નિર્માણ એક પથ્થરના ચબૂતરા પર કરવામાં આવે છે અને તેમાં ઉપર સુધી જવા માટે સીડીઓ લાગેલી હોય છે. આ શૈલીની એક વિશેષતા વિસ્તૃત સીમા દીવાલો કે દ્વારની ઉણપ હોય છે. આ પ્રકારની શૈલીમાં ગર્ભગૃહ સદૈવ સૌથી ઉંચા ટાવરના નીચે સ્થિત હોય છે. આ રીતે મંદિરના શિખરમાં સ્થાપિત કળશ મંદિર શૈલીની વિશેષતા છે.

નાગર શૈલીના પ્રકાર

રેખા પ્રસાદ: આ મંદિરની વિશેષતા એ છે કે ચૌકોર આધારવાળા સરળ શિખર અને અણીદાર શીર્ષોવાળી અંદરની તરફ ઝુકાવદાર દીવાલ હોય છે. પ્રારંભિક મધ્યયુગના મંદિર જેવા મધ્ય પ્રદેશમાં મનખેરા સૂર્ય મંદિર. ઓડિશમાં શ્રીજગન્નાથ મંદિરનું નિર્માણ રેખા પ્રસાદ શિખર શૈલીમાં કરવામાં આવ્યું છે.

શેખરીઃ લેટિનાનું એક રુપ, શિખરમાં એક મુખ્ય રેખા પ્રસાધ શિખર અને કેન્દ્રીય મીનારના બંને બાજુ તેના નાના ટાવરોની એક કે વધુ પંક્તીઓ હોય છે. આ ઉપરાંત મંદિરના ખૂણે મિની શિખરથી સુસજ્જિત હોય છે. ખજુરાહોને હોકંદારી મહાદેવ મંદિર આ શૈલીનું સૌથી પ્રસિદ્ધ મંદિરમાંથી એક છે.

ભૂમિજાઃ એક અન્ય પ્રકારનું નાગર મંદિર જે લેટિના શૈલીથી વિકસિત થયું, તે પરમાર રાજવંશના શાસનકાળ દરમિયાન માલવામાં વિકસિત ભૂમિજાની વાસ્તુકલાનું હતું. આ મંદિરોમાં સપાટ, ઉપરની અને પાતળું પ્રક્ષેપણ હોય છે જેમાં એક કેન્દ્રીત લેટિન પુચ્છ અને પાતળા શિખરો દ્વારા નિર્મિત ચતુર્ભુજા પર એક લઘુ પુચ્છ હોય છે. આ ક્ષૈતિજ અને ઉર્ધવાકાર નક્કાશીવાળું એક નાનું શિખર છે.

નાગર શબ્દની ઉત્પત્તિ નગરથી થઈ

નાગર શૈલી ભારતમાં જ વિકસિત થઈ છે. નાગર શૈલી ઉત્તર ભારતીય હિન્દુ સ્થાપત્ય કલાની ત્રણમાંથી એક શૈલી છે. નાગર શબ્દની ઉત્પત્તિ નગરથી થઈ છે. આ શૈલી હિમાલયથી લઈને વિંધ્ય પર્વતમાળા સુધી જોવા મળે છે. નાગર શૈલીના મંદિરોની વિશેષ ઓળખ આધારથી લઈને સર્વોચ્ચ એટલે કે ઉપરથી લઈને નીચે સુધી ચતુષ્કોણ હોય છે. નાગર શૈલીથી બનેલા મંદિરોના ગર્ભગૃહ, મંડપ અને અર્દ્ધમંડપ હોય છે. અયોધ્યા કલિંગ, ગુજરાતમાં લાટ અને હિમાલયી ક્ષેત્રમાં પર્વતીય કહેવાય છે.

નાગર શૈલીમાં કોનું અને કેવું યોગદાન રહ્યું છે?

પરમાર શાસકોએ નાગર શૈલીના વિકાસમાં ઘણું યોગદાન આપ્યું છે. આ શૈલી ઉત્તર ભારતમાં સાતમી શતાબ્દી પછી વિકસિત થઈ છે. જે બાદ પરમાર શાસકોએ વાસ્તુકલાના ક્ષેત્રમાં નાગર શૈલીને પ્રધાનતા આપતા ઉત્તર ભારતમાં નાગર શૈલીના મંદિર બનડાવ્યા. નાગર શૈલીનો ક્ષેત્ર ઉત્તર ભારતમાં નર્મદા નદીના ઉત્તરી ક્ષેત્ર સુધી છે. જો કે તે ક્યાંકને ક્યાંક પોતાની સરહદથી આગળ પર વિસ્તારિત છે. એટલે કે ખજુરાહો, સોમનાથ, આબૂ પર્વત રાજસ્થાન ઉપરાંત આ શૈલીમાં લિંગરાજ મંદિર ઓડિશા અને કોણાર્ક ઓડિશા પણ સામેલ છે.

રામ મંદિર નાગર શૈલીમાં જ કેમ બનાવવામાં આવ્યું?

હિન્દુ ધર્મના મંદિરોના નિર્માણમાં ત્રણ પ્રકારની શૈલીઓનો સૌથી વધુ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. જેમાં નાગર, દ્રવિડ અને બેસર શૈલીનો પ્રયોગ કરાય છે. પહેલા અયોધ્યાના રામની કલ્પના જે રીતે કરવામાં આવી હતી તે માટે નાગર શૈલીની વિશેષતાઓ સામેલ હતી. સાથે જ દેશના મોટા હિન્દુ મંદિર આ શૈલીમાં જ બનાવવામાં આવ્યા છે.

નાગર શૈલીમાં બનેલા અન્ય મંદિર

    કંદારિયા મહાદેવ મંદિર, ખજુરાહો

    લિંગરાજ મંદિર, ભુવનેશ્વર, ઓડિશા

    જગન્નાથ મંદિર, પુરી, ઓડિશા

    કોણાર્કનું સૂર્ય મંદિર, કોણાર્ક, ઓડિશા

    મુકતેશ્વર મંદિર, ઓડિશા

    ખજુરાહોના મંદિર, મધ્યપ્રદેશ

    દેલવાડાના મંદિર, આબૂ પર્વત, રાજસ્થાન

    સોમનાથ મંદિર, સોમનાથ, ગુજરાત

    મહાબોધિ મંદિર, ગયા, બિહાર