નવા વર્ષ પહેલા ચીને નવી ચાલ કરી છે. ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગે તિબેટની સૌથી લાંબી નદી યાર્લુંગ ત્સાંગપો પર વિશ્વનો સૌથી મોટો હાઇડ્રોપાવર ડેમ બનાવવાની મંજૂરી આપી છે. ચીનની સત્તાવાર સમાચાર એજન્સી શિન્હુઆ અનુસાર, ચીનની સરકારે યાર્લુંગ ત્સાંગપો નદીના નીચેના ભાગમાં એક હાઈડ્રોપાવર સ્ટેશનના નિર્માણને મંજૂરી આપી દીધી છે. આ સ્ટેશનથી વાર્ષિક 300 બિલિયન કિલોવોટ કલાક વીજળી ઉત્પન્ન થવાની અપેક્ષા છે. આ સ્ટેશન ચીનના વિશાળ થ્રી ગોર્જ ડેમ કરતાં ત્રણ ગણી વધુ વીજળી ઉત્પન્ન કરી શકશે.

ભારત અને બાંગ્લાદેશ બંને યાર્લુંગ ત્સાંગપો નદી પર બની રહેલા આ બંધને લઈને ચિંતિત છે. બંને દેશના નિષ્ણાતોનું માનવું છે કે જો આ બંધ પૂર્ણ થઈ જશે તો ભારતમાં બ્રહ્મપુત્રા નદી અને બાંગ્લાદેશમાં જમુના નદીનો પ્રવાહ બદલાઈ જશે, એટલે કે નદીઓની દિશા બદલાઈ જશે અને તેના કારણે ભારે નુકસાન થશે. યાર્લુંગ ત્સાંગપો નદી પશ્ચિમ તિબેટના હિમનદીઓમાંથી ઉદ્દભવે છે અને ભારત અને બાંગ્લાદેશમાં વહે છે, જ્યાં તે બ્રહ્મપુત્રા અને જમુના નદીઓ તરીકે ઓળખાય છે.

ભારત અને બાંગ્લાદેશ માટે શું ચિંતા છે?

નિષ્ણાત અને થિંક ટેન્ક ઈમેજીન ઈન્ડિયાના પ્રમુખ રોબીન્દ્ર સચદેવ સાથે વાત કરી. તેમણે કહ્યું હતું કે, "ભારત માટે સૌથી મોટી ચિંતા એ છે કે ચીન ડેમ બનાવશે પછી જળ વ્યવસ્થાપનની સમસ્યા સર્જાશે. બ્રહ્મપુત્રા નદીનો પ્રવાહ ઓછો થશે અને ડેમને કોઈ નુકસાન થશે તો ભારત પણ પરિણામ ભોગવવું પડશે." શક્ય છે કારણ કે ચીન એક વિશાળ ડેમ તૈયાર કરી રહ્યું છે જ્યાં પુષ્કળ પાણીનો સંગ્રહ થશે, પરંતુ જો પરિસ્થિતિ ચીનના નિયંત્રણમાં નહીં હોય તો તે મોટી દુર્ઘટના બની શકે છે, તેથી ચીનની દાદાગીરી બંધ કરવી જરૂરી છે.

રોબીન્દ્ર સચદેવ કહે છે, "આ ડેમ ખેતી, હાઇડ્રોપાવર ઉત્પાદન અને પીવાના પાણીની ઉપલબ્ધતાને અસર કરી શકે છે. આ ચાઇનીઝ ડેમની વ્યાપક અસર આસામ અને અરુણાચલ પ્રદેશ જેવા ઉત્તર-પૂર્વીય રાજ્યોમાં જોવા મળી શકે છે."

ભારત ઉપરાંત બાંગ્લાદેશ અને તિબેટના અધિકાર સમૂહોએ પણ આ બંધને લઈને ચિંતા વ્યક્ત કરી છે. તેમનું માનવું છે કે આનાથી પર્યાવરણ, જળ સુરક્ષા અને વિસ્થાપન સંબંધિત સમસ્યાઓ ઊભી થશે.

ચીને આ પ્રોજેક્ટ વિશે જણાવ્યું નથી કે તે તેના પર કામ ક્યારે શરૂ કરશે અને આ પ્રોજેક્ટની સમયમર્યાદા ક્યારે આવશે. આ સિવાય ચીને એ પણ જણાવ્યું નથી કે નવા ડેમના સંભવિત ફાયદા શું થશે. આ ડેમના નિર્માણથી કેટલા લોકો વિસ્થાપિત થશે અથવા ઇકોલોજીકલ, પર્યાવરણીય અને સાંસ્કૃતિક પરિણામો શું હશે તે અંગે ચીને કોઈ વિગતો આપી નથી. સૌથી મહત્વની વાત એ છે કે તિબેટીયન લોકો આ નદીની આસપાસ ખીલેલી જૈવવિવિધતાને પવિત્ર માને છે.

શું ડેમમાંથી ભૂકંપનો ખતરો રહેશે?

ચીને યાર્લુંગ ત્સાંગપો નદી પર બંધ બાંધવા માટે 1 ટ્રિલિયન યુઆન અથવા 137 બિલિયન ડોલરનું બજેટ નક્કી કર્યું છે. આ ડેમ અરુણાચલ પ્રદેશને અડીને આવેલા મેડોગ કાઉન્ટીમાં બનાવવામાં આવી રહ્યો છે. પર્યાવરણવાદીઓએ ચેતવણી આપી છે કે જો આ બંધ બાંધવામાં આવશે તો તેનાથી નદીઓના પ્રવાહમાં ફેરફાર થશે અને હિમાલય પર તેની નકારાત્મક અસર પડશે. કેટલાક નિષ્ણાતો માને છે કે આ પ્રોજેક્ટથી આ વિસ્તારમાં ભૂકંપનું જોખમ વધશે.

રોબીન્દ્ર સચદેવ કહે છે, "જો તમે પૃથ્વીના કોઈપણ ભાગમાં એટલું પાણી એકઠું કરો છો કે તેને સંભાળવું મુશ્કેલ બની જાય છે, તો તેના માટે ઘણા જોખમો છે. તિબેટના આ ભાગમાં પહેલાથી જ ઘણા ડેમ બનાવવામાં આવ્યા છે. આ વિસ્તાર છે. હિમાલયની તળેટીમાં અને જો તળેટીનો એક ભાગ પાણીથી ભરેલો હોય અને હિમાલય પર ઊંડી અસર થાય તો ભૂકંપ આવવાની શક્યતા છે, પરંતુ આ ચિંતાઓ અંગે ચીને શું કર્યું છે તે જાણી શકાયું નથી ડેમના નિર્માણથી ભૂકંપ આવી શકે છે

કેટલા લોકો બેઘર હોઈ શકે?

જ્યારે ચીને થ્રી ગોર્જ્સ ડેમ બનાવ્યો ત્યારે લગભગ 14 લાખ લોકો તેમના ઘરોમાંથી વિસ્થાપિત થયા છે  જો કે જે જગ્યાએ યાર્લુંગ ત્સાંગપો ડેમ બાંધવાનો છે તે ગીચ વસ્તી નથી, તેમ છતાં ઓછી વસ્તી હોવા છતાં, મોટી સંખ્યામાં લોકો તેમના ઘરોમાંથી વિસ્થાપિત થયા છે. ઘર છોડવું પડી શકે છે.