ભારત રત્ન એ ભારતનું સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માન છે. તે કોઈપણ ક્ષેત્રમાં અસાધારણ અને સર્વોચ્ચ સેવા માટે આપવામાં આવે છે. ભારત રત્ન મેળવવો એ કોઈપણ ભારતીય માટે સૌથી મોટો ખિતાબ છે. તેની શરૂઆત 2 જાન્યુઆરી, 1954ના રોજ તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. પ્રથમ વખત આ સન્માન સ્વતંત્ર ભારતના પ્રથમ ગવર્નર જનરલ ચક્રવર્તી રાજગોપાલાચારી, પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન અને વૈજ્ઞાનિક ડૉ. ચંદ્રશેખર વેંકટ રામનને આપવામાં આવ્યું હતું. આ સન્માન 26 જાન્યુઆરીએ આપવામાં આવે છે. ઘણા લોકો આ સન્માનનું મહત્વ જાણે છે. પરંતુ આજે આપણે આ સાથે જોડાયેલા કેટલાક નિયમો જાણીએ જેનાથી ઘણા ભારતીયો અજાણ છે.

ભારતના વડાપ્રધાન પોતે દેશના રાષ્ટ્રપતિને ભારત રત્ન એવોર્ડ માટે કોઈ વ્યક્તિની ભલામણ કરે છે. આ માટે કોઈ ઔપચારિક ભલામણની જરૂર નથી. રાષ્ટ્રપતિની સંમતિ બાદ રાષ્ટ્રપતિના સચિવાલય દ્વારા આ સન્માન મેળવનારાઓના નામની જાહેરાત કરવામાં આવે છે. ત્યારબાદ દેશના રાષ્ટ્રપતિ 26 જાન્યુઆરીએ ચૂંટાયેલા વ્યક્તિને ભારત રત્નથી સન્માનિત કરે છે.

એવું જરૂરી નથી કે દર વર્ષે કોઈને ભારત રત્ન મળે. ઉદાહરણ તરીકે, વર્ષ 2020 અને 2021માં કોઈને ભારત રત્ન સમન્સ આપવામાં આવ્યું ન હતું. આ ઉપરાંત એક વર્ષમાં કેટલા લોકોને આ એવોર્ડ મળશે તેની પણ મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવી છે. એક વર્ષમાં 3 થી વધુ લોકોને ભારત રત્ન એવોર્ડ નહીં મળે. આ નિયમોના કારણે આ પુરસ્કારની સ્થાપનાના 70 વર્ષ પછી પણ માત્ર 50 લોકોને જ ભારત રત્ન આપવામાં આવ્યો છે.

દેશના રાષ્ટ્રપતિ કોઈ વ્યક્તિને ભારતનું સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માન આપતા સમયે તેને બે વસ્તુઓ આપે છે. એક છે સનદ (પ્રમાણપત્ર). તેના પર ખુદ રાષ્ટ્રપતિની સહી છે. બીજી વસ્તુ ટોન્ડ બ્રોન્ઝથી બનેલો મેડલ છે. આ મેડલ પીપળના પાનના આકારમાં હોય છે. આગળના ભાગમાં ચમકતો સૂર્ય હોય છે. જેની નીચે ચાંદીમાં હિન્દીમાં ભારત રત્ન લખેલું છે. પાછળની બાજુએ અશોક સ્તંભ છે અને તેની નીચે દેશનું સૂત્ર ‘સત્યમેવ જયતે’ લખેલું છે.

સરકાર દ્વારા જાહેર કરવામાં આવેલી માહિતી અનુસાર ભારત રત્ન મેડલ અને તેના બોક્સની કુલ કિંમત 2,57,732 રૂપિયા છે. આ સન્માન મેળવનાર વ્યક્તિઓનું સમાજમાં સન્માન વધે છે. જો કે, સત્તાવાર રીતે આ સન્માન તમારા નામની આગળ કે પછી ઉમેરી શકાય નહીં. ઉદાહરણ તરીકે, સચિન તેંડુલકરને વર્ષ 2014માં ભારત રત્ન એવોર્ડ મળ્યો હતો. કાયદેસર રીતે તે પોતાના નામની આગળ કે પછી ભારત રત્ન ઉમેરી શકે નહીં. આ નિયમ બંધારણની કલમ 18(1) મુજબ બનાવવામાં આવ્યો છે.



જો કે, જો પુરસ્કાર મેળવનારને જરૂર લાગે, તો તે તેના અથવા તેણીના બાયો-ડેટા, લેટરહેડ અથવા વિઝિટિંગ કાર્ડ - 'રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા ભારત રત્ન એનાયત' લખી શકે છે. ભારત રત્ન પુરસ્કારમાં વ્યક્તિને પૈસા નથી મળતા. પરંતુ આ માનથી બીજા ઘણા ફાયદા છે. જેમાંથી એક છે મફત હવાઈ મુસાફરી છે. મળતી માહિતી મુજબ, આ સન્માન મેળવનાર વ્યક્તિને આખી જિંદગી એર ઈન્ડિયાના એક્ઝિક્યુટિવ ક્લાસમાં મફત મુસાફરીની સુવિધા મળશે. ભારતનો સર્વોચ્ચ નાગરિક પુરસ્કાર મેળવનારને ભારતની અંદરના કોઈપણ રાજ્યની મુલાકાત વખતે રાજ્ય અતિથિનો દરજ્જો આપવામાં આવશે. રાજ્યના મહેમાનોનું રાજ્યમાં સ્વાગત, વાહનવ્યવહાર, ભોજન અને રહેવાની સુવિધાઓ પૂરી પાડવામાં આવે છે. તેમને નિયમોના આધારે સુરક્ષા પણ આપવામાં આવે છે. દેશમાં બહુ ઓછા લોકોને આ સન્માન મળે છે. આ સિવાય ભારતના રાષ્ટ્રપતિ, ઉપરાષ્ટ્રપતિ અને વડાપ્રધાન જેવી મોટી હસ્તીઓને જ સ્ટેટ ગેસ્ટનો દરજ્જો મળે છે.

ભારત સરકારનો પ્રેસિડેન્સીનો ઓર્ડર છે. આ એક પ્રકારની પ્રોટોકોલ યાદી છે. આમાં, ભારત સરકારમાં અધિકારીઓ અને અધિકારીઓની રેન્ક અને ઓફિસ અનુસાર રેકોર્ડ કરવામાં આવે છે. આ યાદીમાં ભારત રત્નથી સન્માનિત લોકોની પ્રાથમિકતા 7A રાખવામાં આવી છે. આ પસંદગીને એ રીતે સમજી શકાય છે કે સરકારી કાર્યક્રમોમાં ભારત રત્ન વિજેતાને સુપ્રીમ કોર્ટના જજ, સાંસદ, આર્મી કમાન્ડર જેવા મહત્વના લોકો પર અગ્રતા આપવામાં આવશે. આ યાદી રાજ્ય અને ઔપચારિક પ્રસંગો માટે છે. સરકારના રોજબરોજના કામકાજમાં તેનો કોઈ ઉપયોગ નથી. આ આદેશ ભારતના રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા જારી કરવામાં આવે છે અને ગૃહ મંત્રાલય દ્વારા જાળવવામાં આવે છે.

​​​​​​​

ભારત સરકાર ત્રણ પ્રકારના પાસપોર્ટ જારી કરે છે. પાસપોર્ટ વાદળી રંગનો હોય છે અને તે સામાન્ય નાગરિકોને આપવામાં આવે છે. દેશના સરકારી અધિકારીઓને ખાસ સફેદ રંગનો પાસપોર્ટ મળે છે. તો ભારતીય રાજદ્વારીઓ અને ઉચ્ચ રેન્કિંગ સરકારી અધિકારીઓને મરૂન કવરવાળા રાજદ્વારી પાસપોર્ટ જારી કરવામાં આવ્યા છે. ભારત રત્ન પુરસ્કાર વિજેતાઓ પણ રાજદ્વારી પાસપોર્ટના હકદાર છે. રાજદ્વારી પાસપોર્ટ ધારકોને દૂતાવાસો તરફથી વિદેશમાં મુસાફરી દરમિયાન ઘણી સુવિધાઓ આપવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત, તેમને વિઝાની જરૂર નથી અને ઇમિગ્રેશન પ્રક્રિયા પણ અન્ય કરતા ઝડપી છે.