જ્ઞાનેશ કુમાર ભારતના નવા મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર બન્યા છે. તેઓ રાજીવ કુમારનું સ્થાન લેશે. સીઈસીની નિમણૂક માટે લાયકાત અને પ્રક્રિયા શું છે? તેઓ તેમના પદ પર કેટલા વર્ષ માટે ચૂંટાય છે? અધિકારો શું છે? આ પદને કોણે શક્તિશાળી બનાવ્યું? કમિશનરોની સંખ્યા એકથી વધારીને ત્રણ ક્યારે થઈ? 

દેશને નવા મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર મળ્યા છે. આ પદ પર કાર્યરત રાજીવ કુમારનો કાર્યકાળ આજે એટલે કે 18 ફેબ્રુઆરીએ સમાપ્ત થતાં જ્ઞાનેશ કુમાર ભારતના નવા મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર બનશે. આ સંદર્ભમાં, ત્રણ સભ્યોની સમિતિની બેઠક યોજાઈ હતી, જેમાં જ્ઞાનેશ કુમારના નામને મંજૂરી આપવામાં આવી હતી.

મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક માટેની પ્રક્રિયા શું છે? પહેલા આ પદ પર ફક્ત એક જ ચૂંટણી કમિશનર હતા, જે પછીથી બદલીને મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર સહિત ત્રણ ચૂંટણી કમિશનર કરવામાં આવ્યા. આ પરંપરા ક્યારે અને કેવી રીતે શરૂ થઈ? આ પદને શક્તિશાળી બનાવવામાં કયા ચૂંટણી કમિશનરનું મહત્વનું યોગદાન છે? 

જ્ઞાનેશ કુમાર ભારતના નવા મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર બનશે. પીએમ મોદીના નેતૃત્વ હેઠળની સમિતિએ તેમની પસંદગીને મંજૂરી આપી હતી. પીએમ મોદીના નેતૃત્વમાં થયેલી આ બેઠકમાં પીએમ મોદી ઉપરાંત કાયદા મંત્રી અર્જુન રામ મેઘવાલ અને લોકસભામાં વિરોધ પક્ષના નેતા રાહુલ ગાંધી હાજર રહ્યા હતા. આ પછી કાયદા મંત્રાલયે એક નોટિસ જારી કરી. આમાં દેશના નવા મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર તરીકે જ્ઞાનેશ કુમારના નામની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી.

સીઈસીની નિમણૂક કેવી રીતે થાય છે, પ્રક્રિયા શું છે?

- કેન્દ્ર સરકારે મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર અને તેમને મદદ કરવા માટે બે ચૂંટણી કમિશનરોની નિમણૂક, સેવાની શરતો અને સેવા કાર્યકાળ અધિનિયમ, 2023 લાગુ કર્યો છે.

- આ નવા કાયદામાં જણાવાયું છે કે મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક માટે ત્રણ સભ્યોની સમિતિ હશે. પ્રધાનમંત્રી, વિરોધ પક્ષના નેતા અને પ્રધાનમંત્રી દ્વારા નિયુક્ત કેન્દ્રીય મંત્રીની બનેલી ત્રણ સભ્યોની સમિતિ ચૂંટણી કમિશનરો અને મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂકની ભલામણ કરશે.

- ભલામણ કરતા પહેલા, એક સર્ચ કમિટીને પાંચ નામોની પસંદગી કરવાનું કામ સોંપવામાં આવે છે. આ પછી પસંદગી સમિતિ આમાંથી એક નામ નક્કી કરશે.

- નવા કાયદામાં એવી જોગવાઈ છે કે જો ત્રણ સભ્યોની પસંદગી સમિતિ ઈચ્છે તો તે શોર્ટલિસ્ટ કરાયેલા ઉમેદવાર અથવા અન્ય કોઈપણ ઉમેદવારના નામની ભલામણ કરી શકે છે.

- મુખ્ય ચૂંટણી પંચ માટે પસંદગી સમિતિ દ્વારા નક્કી કરાયેલ નામ રાષ્ટ્રપતિને મોકલવામાં આવે છે. રાષ્ટ્રપતિ તે ઉમેદવારના નામ પર અંતિમ મહોર લગાવે છે.

- રાષ્ટ્રપતિ મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરના નામને અંતિમ મંજૂરી આપે તે પછી, તેનું જાહેરનામું બહાર પાડવામાં આવે છે.

- આ પછી મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર અથવા ચૂંટણી કમિશનર ભારતના ચૂંટણી પંચમાં પદ અને ગોપનીયતાના શપથ લે છે. આ પછી તે પોતાનો ચાર્જ સંભાળે છે.

ચૂંટણી કમિશનર બનવા માટે શું લાયકાત હોવી જોઈએ?

- ભારતના કાયદામાં જણાવાયું છે કે ભારતના ચૂંટણી પંચના મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર બનવા માટે, ઉમેદવારે પહેલા ભારત સરકારના સચિવ સ્તરના અધિકારી હોવા જોઈએ.

જો આપણે કાર્યકાળની વાત કરીએ તો, મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરનો કુલ કાર્યકાળ 6 વર્ષનો છે. જોકે, આમાં પણ એક સિસ્ટમ છે.

- જો કોઈ મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર 6 વર્ષ પહેલાં 65 વર્ષની ઉંમરે પહોંચે છે, તો તેમણે પોતાનું પદ છોડવું પડશે. મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર સિવાય, અન્ય બે ચૂંટણી કમિશનરોની મહત્તમ વય મર્યાદા 62 વર્ષની છે.

- પ્રોટોકોલમાં, મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયાધીશોની સમકક્ષ દરજ્જો ભોગવે છે. પગાર અને ભથ્થાં પણ સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયાધીશો જેટલા જ છે.

સીઈસીના પદને શક્તિશાળી બનાવનાર ટીએન શેષન કોણ હતા?

- વિરોધ પક્ષો દરરોજ ચૂંટણી કમિશનરો પર વિવિધ આરોપો લગાવે છે, પરંતુ એક સમય હતો જ્યારે ટી.એન. શેષન ભારતના ચૂંટણી કમિશનર હતા અને કોઈ પણ પક્ષ તેમની સામે આરોપો લગાવવાની હિંમત કરતો ન હતો.

- આજે પણ, મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરનો ઉલ્લેખ ટી.એન. શેષન વિના અધૂરો છે. તેઓ ૧૨ ડિસેમ્બર ૧૯૯૦ થી ૧૧ ડિસેમ્બર ૧૯૯૬ સુધી ભારતના મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર હતા. આ સમય દરમિયાન, શ્રેષ્ઠ નેતાઓએ પણ તેની દાદાગીરી સામે કંઈપણ કહેવાનું ટાળ્યું.

- તે સમયે, જ્યારે મતપેટીમાં સ્ટેમ્પ લગાવીને મતદાન કરવામાં આવતું હતું, ત્યારે મુક્ત અને ન્યાયી ચૂંટણીઓ યોજવી એ એક મોટો પડકાર હતો. નેવુંના દાયકામાં, શેષને ચૂંટણીઓ સુચારુ રીતે યોજીને દેશને ચૂંટણી કમિશનરની શક્તિનો પરિચય આપ્યો હતો.

- હકીકતમાં, મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર ટી.એન. શેષન અમલદારશાહીમાં સુધારાના પિતા હતા. તેમની પ્રામાણિક અને શક્તિશાળી છબીને કારણે, રાજકારણીઓ પણ તેમનાથી અંતર રાખતા હતા.