સપ્ટેમ્બરમાં નવી દિલ્હીમાં G-20 સમિટ યોજાવા જઈ રહી છે. ભારતે G-20 ના પ્રમુખ હોવાને કારણે યુક્રેન સંકટના ઉકેલ માટે સંયુક્ત ઘોષણા કરવી પડશે. આમાં અન્ય તમામ G-20 દેશોની સંમતિ લેવી પડશે. ભારતે તેના મિત્ર દેશ રશિયાનું પણ ધ્યાન રાખવું પડશે. પીએમ મોદીની જાદુઈ મુત્સદ્દીગીરી આ સંકટને દૂર કરશે.

રશિયા-યુક્રેનના 16 મહિનાના યુદ્ધ પછી ભારત હવે તેની સ્થિતિને લઈને એવી મૂંઝવણમાં છે, જ્યાંથી તેની પાસે બહાર નીકળવાનો મુશ્કેલ પડકાર છે. અત્યાર સુધી ભારતે માત્ર રશિયા-યુક્રેન જ નહીં. પરંતુ દક્ષિણ પૂર્વ એશિયાથી લઈને યુરોપ અને પશ્ચિમી દેશોને પણ રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધ પર સરળ રાખ્યું છે. ભારતની આવી સ્પષ્ટવક્તા અને તટસ્થ વિદેશ નીતિ જોઈને ચીન અને અમેરિકા પણ આશ્ચર્યચકિત છે. પરંતુ હવે ભારતની વિદેશ નીતિ અને મુત્સદ્દીગીરીની અગ્નિ પરીક્ષાનો ખરો સમય આવી ગયો છે. આ છતાં, ઘણા દેશોને લાગે છે કે પ્રભાવશાળી વડા પ્રધાન મોદીના નેતૃત્વમાં, ભારત ચોક્કસપણે યોગ્ય ઉકેલ શોધી કાઢશે. જે વિશ્વના અન્ય દેશો માટે પણ ઉદાહરણરૂપ બનશે. દુનિયા જાણે છે કે પીએમ મોદી પાસે સૌથી મોટી વૈશ્વિક સમસ્યાઓનો પણ ઉકેલ છે.જે કોઈ અન્ય દેશ વિચારી પણ ન શકે.

પરંતુ અહીં એ જાણવું જરૂરી છે કે યુક્રેન યુદ્ધ પર ભારત અચાનક કેવી રીતે આવા વમળમાં આવી ગયું. હવે તે આ પડકારનો સામનો કેવી રીતે કરશે, શું ભારત રશિયા સાથેની તેની પરંપરાગત મિત્રતા ગુમાવશે કે યુરોપ અને પશ્ચિમી દેશો સાથેના મજબૂત સંબંધો ગુમાવશે, શું પીએમ મોદીની જાદુઈ મુત્સદ્દીગીરી આખી દુનિયાને ફરી ચોંકાવી દેશે.પ્રશ્ન એ છે કે શું પીએમ મોદીનું કદ વધી રહ્યું છે. આવા ભયંકર કટોકટીનો ઉકેલ આપ્યા પછી વધુ વધારો કરવા માટે,.. હવે ભારત માટે આગળ શું થવાનું છે.

ભારત આ સમયગાળા દરમિયાન G-20ની અધ્યક્ષતા કરી રહ્યું છે. આ સમયગાળા દરમિયાન રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધ, દક્ષિણ ચીન સાગર અને ભારત-પ્રશાંત ક્ષેત્રમાં ચીનની વધતી ગતિવિધિઓ અને અન્ય વૈશ્વિક મુદ્દાઓ સહિત, રાષ્ટ્રપતિ તરીકે સંયુક્ત નિવેદન બહાર પાડવાની ભારતની નૈતિક જવાબદારી છે. સંયુક્ત નિવેદન પર G-20 સભ્યોની બહુમતી દ્વારા સંમત થવું આવશ્યક છે. કેટલીકવાર સંકટ ત્યારે આવે છે જ્યારે કોઈ દેશ તમારો મિત્ર હોય અને G-20 દેશો તેની વિરુદ્ધ સંયુક્ત નિવેદન અથવા સંયુક્ત ઘોષણા બહાર પાડવા માંગતા હોય, જેમાં દેશના રાષ્ટ્રપતિની ભૂમિકા અંતિમ હોય છે. આવા નિવેદનને કાપવા અને તેને જારી કરવા બંને મુશ્કેલ બની જાય છે. એવી સ્થિતિ પણ ઊભી થાય છે જ્યારે કોઈ દેશ વિરુદ્ધ સંયુક્ત નિવેદન જારી કરવામાં આવે છે. જેના પર રાષ્ટ્રપતિ દેશને કોઈ વાંધો નથી. પરંતુ મિત્ર દેશ અથવા દેશના શુભચિંતક જે વિરુદ્ધ નિવેદન આપવામાં આવી રહ્યું છે. જારી કરીને વાંધો નોંધાવ્યો છે.કરવું, જે અધ્યક્ષ દેશના દ્વિપક્ષીય સાથી પણ છે, તે મુશ્કેલ હોઈ શકે છે.

યુક્રેન યુદ્ધના મામલામાં ભારતની સામે મુશ્કેલી એ છે કે આગામી જી-20 સમિટ સપ્ટેમ્બરમાં રાજધાની દિલ્હીમાં યોજાવા જઈ રહી છે. આ દરમિયાન ભારતે અધ્યક્ષ તરીકે યુક્રેન સંકટ પર અન્ય દેશોના નિવેદનો અને સંમતિ સાથે સંયુક્ત ઘોષણા કરવી પડશે. યુક્રેન યુદ્ધ પર રશિયા વિરુદ્ધ G-20 કોન્ફરન્સમાંથી જો કોઈ સંયુક્ત નિવેદન જારી કરવામાં આવે છે, તો G-20 પ્રમુખ તેના માટે સંપૂર્ણ રીતે જવાબદાર માનવામાં આવશે. એ સુનિશ્ચિત કરવું જરૂરી બને છે કે તમામ પક્ષકારોને સંતુષ્ટ કર્યા પછી અને સંતુલન સ્થાપિત કર્યા પછી જ રાષ્ટ્રપતિ આવું નિવેદન આપે. પરંતુ આ દરમિયાન તમામ G-20 દેશો યુક્રેન સંકટ પર રશિયા વિરુદ્ધ સંયુક્ત નિવેદન જાહેર કરવા પર અડગ છે. જ્યારે રશિયા ભારતનો મિત્ર દેશ છે. તેથી ભારત રશિયા વિરુદ્ધ આવું કોઈ સંયુક્ત નિવેદન જારી કરી શકે નહીં.

અહીં મુશ્કેલી એ છે કે ભારત માટે કોઈ સંયુક્ત નિવેદન બહાર પાડવું જરૂરી બનશે. જો ભારત એવું સંયુક્ત નિવેદન બહાર પાડે છે, જેનાથી રશિયા સંતુષ્ટ હોય પરંતુ અમેરિકા સહિત અન્ય યુરોપિયન અને પશ્ચિમી દેશો સહમત ન હોય તો તે દેશ માટે કૂટનીતિની દૃષ્ટિએ સારું નહીં હોય. બીજી તરફ જો તમામ દેશો સહમત થાય. પરંતુ રશિયા સહમત ન થાય તો ભારત માટે અગ્નિપરીક્ષા જેવી સ્થિતિ સર્જાશે. આ અગ્નિપરીક્ષા ભારતની ખૂબ નજીક આવી રહી છે.

ગયા વર્ષે 2022માં જ્યારે ઇન્ડોનેશિયાના બાલીમાં G-20 સંમેલન યોજાયું હતું. ત્યારે યુક્રેન યુદ્ધ પર એક સંયુક્ત નિવેદન બહાર પાડવામાં આવ્યું હતું. જો કે આ સંયુક્ત નિવેદન જારી કરતા પહેલા રશિયા અને ચીને પણ પોતાની સંમતિ આપી દીધી હતી. તેથી જ ઈન્ડોનેશિયાને કોઈ સમસ્યાનો સામનો કરવો પડ્યો નથી. પરંતુ બાલીમાં અધ્યક્ષ તરીકે ઈન્ડોનેશિયા દ્વારા સંયુક્ત નિવેદન જારી કર્યા બાદ હવે એક વર્ષ બાદ રશિયા અને ચીને તેની સામે વાંધો ઉઠાવ્યો છે. આવી સ્થિતિમાં ભારતે વધુ સતર્ક રહેવાની જરૂર છે. અહીં ભારતે રશિયાની સાથે સાથે યુરોપિયન દેશોને પણ સંતુષ્ટ કરવું પડશે. કારણ કે જો ભારત એવું સંયુક્ત નિવેદન બહાર પાડે છે કે જેના પર G-20 સભ્ય દેશો સહમત ન હોય તો ભારે સંકટ સર્જાશે. બીજી તરફ જો ભારત યુરોપિયન દેશોને સંતુષ્ટ કરવા તેમના નિવેદનો પર સહમત થાય તો રશિયા નારાજ થઈ શકે છે. એટલા માટે ભારત હવે અહીં તેની દુર્લભ મુત્સદ્દીગીરી પ્રદર્શિત કરશે. જેથી રશિયા અને યુક્રેન સહિત અન્ય જી-20 દેશો અને યુરોપ અને પશ્ચિમી દેશો સંતુષ્ટ છે.

વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી અને ફ્રાંસના રાષ્ટ્રપતિ ઈમેન્યુઅલ મેક્રોંએ ગયા અઠવાડિયે પેરિસમાં યુક્રેન સંકટ સહિત ઈન્ડો-પેસિફિક ક્ષેત્રમાં ચીનની ગતિવિધિઓ પર વિસ્તૃત ચર્ચા કરી હતી. મેક્રોન પીએમ મોદીના નિવેદનો સાથે સહમત છે. તેઓ પીએમ મોદીના નજીકના મિત્રોમાંથી એક છે. સૂત્રોનું કહેવું છે કે મેક્રોને ભારતના G-20 પ્રમુખપદને સફળ બનાવવાનું વચન પણ આપ્યું છે. કારણ કે જો કોઈ સંયુક્ત નિવેદન બહાર પાડવામાં નહીં આવે તો પણ, ભારતનું G-20 પ્રમુખપદ નિષ્ફળ ગણાશે.

જો આવું નિવેદન જારી કરવામાં આવે જેનાથી રશિયા કે બીજી બાજુ સંતુષ્ટ ન હોય તો તે ભારત માટે યોગ્ય રહેશે નહીં. જી-20ની બેઠક સપ્ટેમ્બરમાં દિલ્હીમાં યોજાવાની છે. અહીં મુશ્કેલી એ છે કે બાલીમાં સંયુક્ત નિવેદન બહાર પાડવામાં આવ્યું હોવા છતાં, યુક્રેનમાં સંકટ હળવું થયું નથી. જ્યારે બાદમાં રશિયા અને ચીને પણ બાલીના નિવેદન પર અસહમતિ દર્શાવી હતી. આવી સ્થિતિમાં, યુરોપિયન દેશો હવે ઇચ્છે છે કે યુક્રેન સંકટને ઉકેલવા માટે G-20 પ્રમુખ તરીકે ભારત દ્વારા બાલી અથવા વધુ સારું સંયુક્ત નિવેદન બહાર પાડવામાં આવે.

સપ્ટેમ્બરમાં નવી દિલ્હીમાં યોજાનારી G-20 સમિટ પહેલા, ભારતે પહેલાથી જ અધ્યક્ષ તરીકે સંયુક્ત ઘોષણામાં યુક્રેન સંકટ પર સર્વસંમતિ બનાવવાનો પ્રયાસ શરૂ કરી દીધો છે. વિશ્વ જાણે છે કે યુક્રેન સંકટ મુદ્દે પશ્ચિમી દેશો અને રશિયા-ચીન ગઠબંધન વચ્ચે ઊંડા મતભેદો છે. બીજી તરફ, વિશ્વએ જોયું છે કે પશ્ચિમી દેશોના તમામ પ્રતિબંધો અને વિરોધ છતાં ભારતે કેવી રીતે ખુલ્લેઆમ રશિયાનું સમર્થન કર્યું છે. બીજી તરફ માનવતાવાદી મુદ્દા પર ભારત પણ ખુલ્લેઆમ યુક્રેનની સાથે ઊભું છે. પીએમ મોદીએ રશિયાના રાષ્ટ્રપતિ પુતિન અને યુક્રેનના રાષ્ટ્રપતિ ઝેલેન્સકી સાથે ઘણી ટેલિફોનિક વાતચીત કરી છે. પીએમ મોદી હવે એવા વૈશ્વિક નેતા બની ગયા છે, જેમના શબ્દોને કોઈ દેશ કાપવા માંગતો નથી.

યુક્રેન યુદ્ધના મુદ્દા પર આટલું ઉત્તમ સંતુલન ફક્ત પીએમ મોદીને કારણે છે. કદાચ તે ક્ષણ કોઈ ભૂલી શકશે નહીં, જ્યારે પશ્ચિમી દેશોએ રશિયા પર પ્રતિબંધો હોવા છતાં ભારતને ક્રૂડ ઓઈલ ખરીદવાની સલાહ આપવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો, ત્યારે વિદેશ મંત્રી એસ. જયશંકરે તેમને એમ કહીને રોક્યા હતા કે નિર્ણય કરવાનો અધિકાર ફક્ત ભારતને જ છે. તેની પાસે કોની પાસેથી પસંદગી છે. તેલ ખરીદશે અને કોની પાસેથી નહીં. બીજી તરફ સપ્ટેમ્બર 2022માં તાજિકિસ્તાનમાં યોજાયેલી SCO કોન્ફરન્સમાં PM મોદીએ પુતિનને કહ્યું હતું કે આ યુદ્ધનો યુગ નથી અને પશ્ચિમી દેશોમાં ભારતની કૂટનીતિ છે. હવે ફરી એકવાર વિશ્વના ઘણા દેશોને આશા છે કે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી તેમની અનોખી પ્રતિભા અને વક્તૃત્વથી ઐતિહાસિક રાજદ્વારી સંયુક્ત ઘોષણા જારી કરવામાં સફળ રહેશે. તેનું કારણ એ છે કે ફ્રાન્સ, ઓસ્ટ્રેલિયા, દક્ષિણ આફ્રિકા, સાઉદી અરેબિયા, ઈન્ડોનેશિયા, જાપાન, મેક્સિકો, દક્ષિણ કોરિયા અને અમેરિકા જેવા દેશો પણ આ મામલે ભારતને સમર્થન આપવા જઈ રહ્યા છે.