હિંદુ ધર્મ અને પુરાણોમાં ભગવાન શિવની પૂજાનું વિશેષ મહત્વ છે, એવું માનવામાં આવે છે કે ભોલેનાથને કોઈપણ પ્રકારની ઈચ્છા કહેવાથી તે પૂરી કરે છે. ભગવાન શિવના 12 જ્યોતિર્લિંગ માનવામાં આવે છે, જેનું શિવપુરાણમાં પણ વર્ણન છે. 12 જ્યોતિર્લિંગોમાં ગુજરાતના સોમનાથ મંદિરને પ્રથમ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે.

શિવપુરાણની દંતકથા

શિવપુરાણ અનુસાર, એકવાર ચંદ્રદેવ પર તેમના સસરા દક્ષ ગુસ્સે થયા અને તેમને શ્રાપ આપ્યો કે ચંદ્રદેવનો પ્રકાશ દિવસે દિવસે ઓછો થતો જશે. આ શ્રાપમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે તેમણે સરસ્વતી નદી પાસે બેસીને ભગવાન શિવના આ જ્યોતિર્લિંગની સ્થાપના કરી અને તેમની કઠોર તપસ્યા કરી, ચંદ્ર ભગવાનની કઠોર તપસ્યા જોઈને મહાદેવ પ્રસન્ન થયા અને તેમને શ્રાપમાંથી મુક્ત કર્યા. ચંદ્રદેવે ભગવાન શિવને જ્યોતિર્લિંગના રૂપમાં અહીં બેસવાની પ્રાર્થના કરી હતી. ચંદ્ર પણ સોમનો પર્યાય છે, તેથી આ મંદિરને સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગ કહેવામાં આવે છે. એવી માન્યતા છે કે આ જ્યોતિર્લિંગના દર્શન, પૂજા-અર્ચના કરવાથી ભક્તોના જન્મોના તમામ પાપોનો નાશ થાય છે. તેમજ તેમના માટે મોક્ષનો માર્ગ સરળ બની જાય છે.

સોમનાથ 12 જ્યોતિર્લિંગોમાંનું એક છે. સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગની ઊંચાઈ લગભગ 155 ફૂટ છે. મંદિરની ઉપર એક કલશ સ્થાપિત છે, જેનું વજન લગભગ 10 ટન છે. મંદિરમાં ધ્વજારોહણની ઊંચાઈ 27 ફૂટ છે. આ સાથે મંદિરને ત્રણ ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યું છે. મંદિરના સેન્ટ્રલ હોલને અષ્ટકોણીય શિવ-યંત્રનો આકાર આપવામાં આવ્યો છે. સોમનાથ મંદિર પર કુલ 17 વખત હુમલો થયો છે અને દરેક વખતે મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરવામાં આવ્યો છે.

સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગની વિશેષતા એ છે કે જે લોકોને માનસિક ચિંતા કે ટેન્શન એટલે કે ડિપ્રેશનની સમસ્યા હોય તેમણે મહાશિવરાત્રિના અવસર પર સોમનાથ શિવલિંગની પૂજા કરીને દર્શન કરવા જોઈએ, એવું માનવામાં આવે છે કે અહીંની પૂજાનું માત્ર ધાર્મિક જ નહીં પરંતુ જ્યોતિષીય મહત્વ પણ છે. એવું કહેવાય છે કે જેમની કુંડળીમાં ચંદ્ર અશક્ત રાશિમાં હોય અથવા પરેશાનીઓ પેદા કરી રહ્યો હોય તો અહીં આવીને દર્શન કરવાથી તેમની સમસ્યાઓ દૂર થઈ જાય છે.