18મી લોકસભાની રચના બાદ સંસદના પ્રથમ સત્રની કાર્યવાહી ચાલી રહી છે. રાષ્ટ્રપતિનું સંબોધન થઈ ગયું છે અને હવે આભાર પ્રસ્તાવ પર ચર્ચા થઈ રહી છે. જેમાં વિપક્ષ NEET પ્રશ્નપત્ર લીક અને અગ્નિપથ યોજના જેવા મુદ્દાને જોરદાર રીતે ઉઠાવી રહ્યો છે. ભાજપના દિવંગત નેતા સુષ્મા સ્વરાજની પુત્રી અને પ્રથમ વખત લોકસભાના સભ્ય બંસુરી સ્વરાજ આ પ્રસ્તાવને મંજૂરી આપશે. આ પછી વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી આભાર પ્રસ્તાવનો જવાબ આપશે.

ભારતીય બંધારણની કલમ 86(1) મુજબ રાષ્ટ્રપતિ સંસદના એક ગૃહને અથવા બંને ગૃહોને સંયુક્ત રીતે સંબોધિત કરી શકે છે. આ સમયગાળા દરમિયાન સંસદના સભ્યોની હાજરી અપેક્ષિત છે. તે જ સમયે કલમ 87 માં જોગવાઈ છે કે લોકસભાની દરેક સામાન્ય ચૂંટણી પછી તેના પ્રથમ સત્રની શરૂઆતમાં, રાષ્ટ્રપતિ સંસદના બંને ગૃહોને સંયુક્ત રીતે સંબોધિત કરશે. આ સિવાય દર વર્ષે સંસદના સત્રની શરૂઆત પહેલા રાષ્ટ્રપતિ બંને ગૃહોને સંયુક્ત રીતે સંબોધિત કરશે. આ સમય દરમિયાન તેઓ સંસદને સત્ર બોલાવવાના કારણો વિશે માહિતગાર કરશે અને કોઈપણ ગૃહની પ્રક્રિયાને સંચાલિત કરતા નિયમો તેમના સંબોધનમાં ઉલ્લેખિત બાબતો પર ચર્ચા માટે સમય ફાળવવાની જોગવાઈ કરશે. આ પ્રકારના સરનામાને 'સ્પેશિયલ એડ્રેસ' પણ કહેવામાં આવે છે.

ભાષણમાં શું હોય છે?

આ રીતે જ્યારે ભારતમાં લોકસભાની ચૂંટણીઓ પછી પ્રથમ સત્ર શરૂ થાય છે અને તમામ સાંસદો શપથ લે છે અને સ્પીકરની પસંદગી કરે છે ત્યારે રાષ્ટ્રપતિ સંયુક્ત રીતે સંસદના બંને ગૃહોને સંબોધિત કરે છે. નવું સત્ર શરૂ થાય ત્યારે પણ રાષ્ટ્રપતિ બંને ગૃહોને સંયુક્ત રીતે સંબોધિત કરે છે. આને રાષ્ટ્રપતિનું સંબોધન કહેવામાં આવે છે. રાષ્ટ્રપતિના આ સંબોધનમાં સરકારની નીતિઓની વિગતો છે. આ એડ્રેસ કેન્દ્રીય કેબિનેટની સલાહ પર સરકાર દ્વારા જ તૈયાર કરવામાં આવ્યું હોય છે.

સરકાર દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવે છે

રાષ્ટ્રપતિના સંબોધનમાં પાછલા વર્ષના કાર્યકાળ દરમિયાન સરકારની તમામ પ્રવૃત્તિઓ અને સિદ્ધિઓની સમીક્ષાનો સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત તે મહત્વપૂર્ણ રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય મુદ્દાઓથી સંબંધિત નીતિઓ, પ્રોજેક્ટ્સ અને કાર્યક્રમો નક્કી કરવામાં આવે છે અને સંસદ સમક્ષ મૂકવામાં આવે છે, જેને સરકાર આગળ વધારવા માંગે છે. તેથીઆપણે કહી શકીએ કે રાષ્ટ્રપતિનું સંબોધન વાસ્તવમાં સરકારની નીતિઓનું નિવેદન છે અને તેથી જ તેનો ડ્રાફ્ટ સરકાર દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવે છે.

આભારનો મત ઔપચારિક રીતે રજૂ કરવામાં આવે છે

રાષ્ટ્રપતિના સંબોધન પછી આભાર પ્રસ્તાવ લાવવામાં આવે છે. હકીકતમાં આભાર પ્રસ્તાવ સંસદીય પ્રક્રિયા છે. આમાં રાષ્ટ્રપતિના અભિભાષણ પર કૃતજ્ઞતા અથવા પ્રશંસા વ્યક્ત કરવા માટે સંસદના બંને ગૃહોમાં ઔપચારિક રીતે પ્રસ્તાવ રજૂ કરવામાં આવે છે. આ ધન્યવાદ પ્રસ્તાવ દ્વારા સંસદના બંને ગૃહોમાં સંબોધન પર ચર્ચા કરવામાં આવી છે. જેમાં વિપક્ષના નેતાથી માંડીને તમામ પક્ષોના અગ્રણી સભ્યોએ આભાર પ્રસ્તાવ પર પોતપોતાના મંતવ્યો વ્યક્ત કર્યા હતા.

સામાન્ય રીતે, આભાર પ્રસ્તાવ પર ચર્ચાનો જવાબ વડાપ્રધાન અથવા અન્ય મંત્રી તેમની હાજરીમાં અથવા અન્ય કોઈ કારણોસર આપે છે. આ પછી ચર્ચા સમાપ્ત થાય છે.

આ ચર્ચાના અંતે આભાર પ્રસ્તાવના સુધારાનો નિકાલ કરવામાં આવે છે. સુધારા સંબોધનમાં સમાવિષ્ટ બાબતોની સાથે એવી બાબતોનો પણ સમાવેશ કરી શકાય છે કે જે સભ્યોના અભિપ્રાય મુજબ સરનામામાં ઉલ્લેખિત ન હોય પરંતુ ઉલ્લેખ કરવો જરૂરી હતો. જો સરનામામાં કોઈપણ સુધારો ગૃહ સમક્ષ મૂકવામાં આવે અને સ્વીકારવામાં આવે, તો આભારની દરખાસ્ત સુધારેલા સ્વરૂપમાં સ્વીકારવામાં આવે છે.

સરકાર માટે આભાર પ્રસ્તાવ પસાર કરવો જરૂરી

આ પછી ધન્યવાદ પ્રસ્તાવ મતદાન માટે મૂકવામાં આવે છે. આ આભાર પ્રસ્તાવ ગૃહમાં પસાર થવો જોઈએ. જો આવું ન થાય, એટલે કે જો આભાર પ્રસ્તાવ પસાર ન થાય, તો સરકારને ગૃહમાં પરાજય માનવામાં આવે છે. જો આવું થાય, તો સરકારને લોકસભામાં અવિશ્વાસનો સામનો કરવો પડી શકે છે અને તેને લોકસભામાં વિશ્વાસ મત મેળવવા માટે કહેવામાં આવી શકે છે.

જો કે આભાર પ્રસ્તાવની પ્રક્રિયામાં  કોઈપણ સભ્ય એવી બાબતોનો ઉલ્લેખ કરી શકશે નહીં જે સીધી રીતે કેન્દ્ર સરકારની જવાબદારી હેઠળ ન હોય. એટલું જ નહીં  કોઈપણ સભ્ય તેમની ચર્ચા દરમિયાન પ્રમુખના નામનો ઉલ્લેખ કરી શકશે નહીં.