1860માં બનેલી ભારતીય દંડ સંહિતા (IPC) હવે સમાપ્ત થવા જઈ રહી છે. તે ભારતીય નાગરિક સંહિતા (BNS) દ્વારા બદલવામાં આવશે. ભારતીય ન્યાયિક સંહિતા 1 જુલાઈથી લાગુ કરવામાં આવશે. BNS ને IPC દ્વારા શા માટે બદલવામાં આવ્યું? તેના પર સરકારનું કહેવું છે કે બદલાતા સમયની સાથે તેમાં સુધારો થવો જોઈએ. સિસ્ટમમાં સમસ્યાઓ હતી, તેથી ફેરફારો કરવામાં આવી રહ્યા છે.

આઈપીસીમાં 511 કલમો હતી. જ્યારે ભારતીય ન્યાયિક સંહિતામાં 356 કલમો હશે. ઘણા વિભાગો દૂર કરવામાં આવ્યા છે. ઘણા બદલાયા છે અને ઘણા નવા વિભાગો ઉમેરવામાં આવ્યા છે.

ભારતીય ન્યાયિક સંહિતા લાગુ થયા બાદ ફોજદારી ન્યાય પ્રણાલીમાં મોટો ફેરફાર થશે. કેટલાક ગુના ઉમેરવામાં આવ્યા છે અને કેટલાક નાબૂદ કરવામાં આવ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે પ્રથમ વખત સમુદાય સેવાને સજા તરીકે ઉમેરવામાં આવી છે. સાથે જ હવે નકલી નોટો રાખવી ગુનાના દાયરાની બહાર થઈ જશે.

આઈપીસીની કલમ 53માં પાંચ પ્રકારની સજાનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. જેમાં મૃત્યુદંડ, આજીવન કેદ, સખત કે માત્ર કેદ, મિલકત જપ્તી અને દંડનો સમાવેશ થાય છે.

ભારતીય ન્યાયિક સંહિતામાં નવી સજા 'સમુદાય સેવા' પણ ઉમેરવામાં આવી છે. BNS ની કલમ 4(f) માં 'સમુદાય સેવા'ની સજા ઉમેરવામાં આવી છે. આ ઉમેરવામાં આવ્યું છે જેથી જેલોમાં કેદીઓની સંખ્યા ઘટાડી શકાય. તેથી સમુદાય સેવાની સજાને કાયદાકીય દરજ્જો આપવામાં આવ્યો છે.

જો નાના ગુનામાં દોષી સાબિત થશે તો આ સજા આપવામાં આવશે. ઉદાહરણ તરીકે આત્મહત્યાનો પ્રયાસ, સરકારી કર્મચારીના કામમાં અવરોધ, નાની ચોરી, દારૂના પ્રભાવ હેઠળ હંગામો અને બદનક્ષી જેવા ગુનાઓ માટે સજા થઈ શકે છે.

BNS ના વિભાગ 23 માં સમુદાય સેવાની સજાની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. તેમાં લખ્યું છે કે કોર્ટ દોષિતને સામુદાયિક સેવામાંથી પસાર થવાનો આદેશ આપી શકે છે. જેનાથી લોકોને ફાયદો થાય. આ સજા માટે દોષિતને કોઈ મહેનતાણું નહીં મળે. સામુદાયિક સેવામાં એનજીઓ માટે કામ કરવું, સામુદાયિક સંસ્થા સાથે કામ કરવું, સફાઈ કરવી, સાર્વજનિક સ્થળેથી કચરો ઉપાડવો અથવા જનતાને લાભ થાય તેવું કંઈપણ કરવું શામેલ હશે.

સમાજ સેવાની સજા કયા ગુનામાં મળશે?

• કલમ 202: કોઈપણ સરકારી કર્મચારી કોઈપણ પ્રકારના વ્યવસાયમાં સામેલ થઈ શકતો નથી. જો તે આમ કરવા માટે દોષિત ઠરે તો તેને 1 વર્ષની જેલ અથવા દંડ અથવા બંને થઈ શકે છે અથવા સમુદાય સેવા કરવી પડશે.

• કલમ 209: જો કોઈ આરોપી અથવા વ્યક્તિ કોર્ટના સમન્સ પર હાજર ન થાય, તો કોર્ટ તેને ત્રણ વર્ષ સુધીની જેલ અથવા દંડ અથવા બંને અથવા સમુદાય સેવાની સજા કરી શકે છે.

• કલમ 226: જો કોઈ વ્યક્તિ સરકારી કર્મચારીના કામમાં અવરોધ લાવવાના ઈરાદાથી આત્મહત્યાનો પ્રયાસ કરે છે. તો તેને એક વર્ષ સુધીની કેદ અથવા દંડ અથવા બંને અથવા સમુદાય સેવાની સજા થઈ શકે છે.

• કલમ 303: જો કોઈ વ્યક્તિ પાંચ હજાર રૂપિયાથી ઓછી કિંમતની સંપત્તિની ચોરી માટે પ્રથમ વખત દોષિત ઠરે છે. તો તેને મિલકત પરત કર્યા પછી સમુદાય સેવા માટે સજા થઈ શકે છે.

• કલમ 355: જો કોઈ વ્યક્તિ નશો કરીને જાહેર સ્થળે હંગામો મચાવે છે, તો તેને 24 કલાકની જેલ અથવા 1,000 રૂપિયા સુધીનો દંડ અથવા બંને અથવા સમુદાય સેવાની સજા થઈ શકે છે.

• કલમ 356: જો કોઈ વ્યક્તિ બોલવા, લખવા, હાવભાવ અથવા અન્ય કોઈપણ રીતે, અન્ય વ્યક્તિની પ્રતિષ્ઠા અને સન્માનને ઠેસ પહોંચાડે છે, તો માનહાનિના કેટલાક કિસ્સાઓમાં, ગુનેગારને 2 વર્ષ સુધીની જેલ અથવા દંડ થઈ શકે છે. બંને અથવા સમુદાય સેવા આપી શકાય છે.

આ સજા ક્યાં સુધી રહેશે?

ભારતીય ન્યાયિક સંહિતા અનુસાર, જો કોઈ ગુનામાં દંડ અથવા સામુદાયિક સેવાની સજાની જોગવાઈ છે. જો દંડ ન ભરે તો સમુદાય સેવાની સજા આપવામાં આવશે. જો દંડની રકમ 5 હજાર રૂપિયા છે તો તમારે 2 મહિનાની સજા ભોગવવી પડશે. જો 10,000 રૂપિયાનો દંડ ફટકારવામાં આવશે તો તેણે 4 મહિના માટે સામુદાયિક સેવા કરવી પડશે. કેટલાક કિસ્સાઓમાં સજા એક વર્ષ માટે સમુદાય સેવા કરવાની પણ હોઈ શકે છે.

માત્ર નકલી નોટો રાખવી એ ગુનો નથી

ભારતીય ન્યાય સંહિતામાં માત્ર નકલી નોટો રાખવાને જ ગુનાના દાયરાની બહાર લેવામાં આવ્યો છે. નકલી નોટોનો ઉપયોગ કરવાની સજાને વધુ કડક બનાવવામાં આવી છે.

આઈપીસીની કલમ 242માં કહેવામાં આવ્યું છે કે જો કોઈ વ્યક્તિ પાસેથી નકલી ચલણ મળી આવે તો દોષિત ઠરે અને ત્રણ વર્ષ સુધીની જેલ અને દંડની જોગવાઈ હતી. હવે BNSમાં નવી કલમ 178 ઉમેરવામાં આવી છે. જેમાં માત્ર નકલી ચલણ રાખવાને ગુનો ગણવામાં આવશે નહીં.

જો કે BNS ની કલમ 180 કહે છે કે જો કોઈ વ્યક્તિ નકલી ચલણનો ઉપયોગ અસલી હોવાનો ઇરાદો કરે છે. તો જો તે દોષિત સાબિત થાય છે, તો તેને સાત વર્ષ સુધીની જેલ અથવા દંડ અથવા બંને સજા થઈ શકે છે.