અંગ્રેજોના લોભ, આપણા પૂર્વજો, અગાઉની સરકારો અને આપણી ભૂલોનું પરિણામ એ છે કે ઉત્તરાખંડના લીલાછમ પર્વતોમાં ફાટી નીકળેલી ભયાનક જંગલની આગ. પર્વતીય હવામાનમાં ટકી રહેવા માટે અમારે જે કરવું હતું તે અમે કર્યું હતું. કારણ કે ચાર્લ્સ ડાર્વિને સર્વાઈવલ ઓફ ધ ફિટેસ્ટમાં કહ્યું હતું કે દરેક જીવને ખાવા માટે ખોરાક અને રહેવા માટે જગ્યાની જરૂર હોય છે.
 

ઉત્તરાખંડના પહાડોમાં લાગેલી ભયંકર જંગલની આગના ઘણા કારણો છે. પરંતુ સૌથી ખતરનાક બાબત અહીં હાજર પાઈન વૃક્ષોનું જંગલ છે. આ વૃક્ષો ઉત્તરાખંડમાં 16 ટકા જંગલ વિસ્તાર ધરાવે છે. 'ખતરનાક સુંદરતા'ના આ પાઈન વૃક્ષો છેલ્લા 300 વર્ષથી ઉત્તરાખંડને નુકસાન પહોંચાડી રહ્યા છે.

IIT રૂરકીના અભ્યાસમાં ચોંકાવનારો ખુલાસો

લાકડાના લોભથી અંગ્રેજોએ પાઈન અને દેવદારના જંગલો રોપ્યા. જેના કારણે ઉત્તરાખંડના જંગલોની વનસ્પતિ ભળી ગઈ. જે પછીની સરકારો અને પૂર્વજોએ સુધારી ન હતી. હવે આપણા અને આપણી ભૂલોના કારણે વધી રહેલા ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે અહીંના સુંદર જંગલોમાં આગ લાગી છે. સેન્ટર ઓફ એક્સેલન્સ ઇન ડિઝાસ્ટર મિટિગેશન એન્ડ મેનેજમેન્ટ, IIT રૂરકી અને પ્રાઇમ મિનિસ્ટર રિસર્ચ ફેલો આનંદુ પ્રભાકરન વિભાગના પ્રોફેસર પીયૂષ શ્રીવાસ્તવે આ જંગલની આગનો અભ્યાસ કર્યો હતો.

પ્રો. પિયુષ કહે છે કે 2013 થી 2022 સુધીમાં ઉત્તરાખંડમાં લગભગ 23 હજાર હેક્ટર જંગલ આગથી પ્રભાવિત થયું છે. તેની પાછળ ખૂબ જ જટિલ ભૌગોલિક પરિસ્થિતિઓ છે. તે મિશ્ર જંગલ છે. ઢોળાવ છે. સુકા પાંદડા અને પાઈન બળતણ છે. તેને શુષ્ક બળતણની સ્થિતિ કહેવામાં આવે છે. આ સિવાય મોસમી ફેરફારો પણ આગ માટે જવાબદાર છે.
 

પીરુલ અને લિસા અગ્નિનું બળતણ છે.

પીરુલ કહેવાતા પીરુલના પાંદડા ગરમ થતાની સાથે જ પવન સાથે ઝાડ પરથી પડવા લાગે છે અને આગ ખૂબ જ ઝડપથી ફેલાઈ જાય છે. તેવી જ રીતે ઉનાળાની ઋતુમાં, પાઈનના જંગલોમાં લીસ કાઢવાની મોસમ શરૂ થાય છે. લિસા એટલી જ્વલનશીલ છે કે તેમાં લાગેલી આગ પર કાબૂ મેળવવો ખૂબ મુશ્કેલ બની જાય છે.

સીએમ ધામીએ પોતે બુધવારે (8 મે 2024) પીરુલને લઈને મોટી જાહેરાત કરી હતી. વાસ્તવમાં સીએમ ધામી રુદ્રપ્રયાગ જંગલમાં લાગેલી આગની માહિતી લેવા પહોંચ્યા હતા. તેમણે કહ્યું, 'જંગલની આગને રોકવા માટે સરકાર 'પીરુલ લાઓ-પૈસે પાઓ' મિશન પર પણ કામ કરી રહી છે. જંગલની આગને ઘટાડવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે, પીરુલ કલેક્શન સેન્ટરમાંથી ₹ 50/કિલોના દરે પીરુલ ખરીદવામાં આવશે જેનું સંચાલન પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ દ્વારા કરવામાં આવશે.

પ્રો. પિયુષે જણાવ્યું કે દરેક પ્રકારના હવામાનની જેમ જંગલમાં આગની પણ તેની મોસમ હોય છે. એટલે કે વાઇલ્ડફાયર સિઝન. ભારતમાં આ સિઝન સામાન્ય રીતે નવેમ્બરથી જૂન સુધી ચાલે છે. જેના કારણે દેશભરના અલગ-અલગ જંગલોમાં આગની ઘટનાઓ બને છે. ઉત્તરાખંડમાં આગની આ મોસમ ફેબ્રુઆરી, માર્ચ, એપ્રિલ અને મે મહિનામાં આવે છે. મોટાભાગની આગ આ સમયે જ લાગે છે.

આ વખતે પ્રિ-મોન્સુન સિઝનમાં વેસ્ટર્ન ડિસ્ટર્બન્સના બનાવોમાં ઘટાડો થયો છે. હિમવર્ષા ઘટી છે. વરસાદ પડ્યો નથી. સામાન્ય રીતે આ સિઝનમાં બરફ વર્ષની 15-20 ઘટનાઓ બનતી હતી, પરંતુ આ વખતે માત્ર 7થી 8 વખત જ બની છે. આ કારણે વરસાદ પડ્યો નથી. સપાટી પર કોઈ ભેજ બાકી નથી. શિયાળામાં પણ જંગલો સૂકાં રહ્યાં. ફેબ્રુઆરીમાં પણ આગ લાગવાના અહેવાલ હતા.

આ ભયંકર જંગલની આગની શું અસર થશે?

પ્રો. પીયૂષે કહ્યું કે જંગલોમાં લાગેલી ભીષણ આગને કારણે હવાની ગુણવત્તા બગડશે. હવામાં વધુ કાર્બન કણો જોવા મળશે. તેઓ ઝડપી ગતિશીલ પવન સાથે દૂર દૂર સુધી ફેલાશે. ગ્લેશિયર્સ પર જમા કરવામાં આવશે. આનાથી ગ્લેશિયર પીગળવાની શક્યતા વધી જાય છે. આવી સ્થિતિમાં ચમોલી અને કેદારનાથ જેવા અકસ્માતો પણ થઈ શકે છે.

અલ નિનોના કારણે ગરમી વધી છે. હીટવેવ ચાલી રહી છે. તાપમાન ઊંચું છે. શિયાળાની ઋતુમાં વરસાદ ઓછો થયો છે. 2015-16માં પણ આવી જ સ્થિતિ હતી. ત્યાર બાદ માત્ર 2016માં જ 4400 હેક્ટર જંગલમાં આગ લાગી હતી. ઉનાળાની આગને કારણે પહાડીની જમીન અને સપાટી નબળી પડી જાય છે. આ પછી જ્યારે વરસાદ પડે છે ત્યારે આ માટી જોખમી બની જાય છે. ભૂસ્ખલન થાય છે. અચાનક પૂરની સંભાવના વધે  છે. ગંદી માટી નદીઓમાં વહી જાય છે. જેના કારણે નદીઓના પાણીની ગુણવત્તા બગડે છે.

જંગલમાં આ ભયાનક આગ કોણે લગાવી?

વૈજ્ઞાનિકોને વિશ્વાસ છે કે આ આગ માનવીઓ દ્વારા આકસ્મિક રીતે કે જાણી જોઈને લાગી હતી. જે હવે ફેલાઈ રહી છે. 95 ટકા જંગલોમાં લાગેલી આગમાં માનવીય પ્રવૃત્તિઓ મુખ્ય કારણ છે. કોઈએ બીડી પીધી અને ફેંકી દીધી. બળેલા પાંદડા અથવા કચરો. અગાઉ વરસાદ, હિમવર્ષા અને ભેજને કારણે આગ ઓલવાઈ જતી હતી. પરંતુ હવે ગ્લોબલ વોર્મિંગના કારણે તાપમાન વધી રહ્યું છે. અલ નીનોની પણ અસર છે. તેથી જ એક નાનકડી સ્પાર્કમાં આખા જંગલનો નાશ કરવાની શક્તિ હોય છે.

આવી ઘટનાઓને કેવી રીતે રોકી શકાય?

પ્રો. પિયુષ કહે છે કે જો પહાડો પર હાજર સ્થાનિક લોકોને હવામાન સંબંધિત સચોટ માહિતી આપવામાં આવે તો તેમને કહેવું જોઈએ કે આ આગની મોસમ છે. એવી કોઈ ભૂલ ન કરો જેનાથી જંગલમાં આગ લાગી શકે. ખાસ કરીને ઢોળાવવાળા વિસ્તારોમાં આગ ન બાળવી. કચરો બાળવો નહીં. કારણ કે સ્થાનિક લોકો જ તેને સંભાળી શકે છે. તેમની જાગૃતિ જ જંગલોને બળતા બચાવી શકે છે.

સ્વદેશી અર્લી વોર્નિંગ સિસ્ટમ તૈયાર કરવામાં આવી રહી છે

જંગલમાં આગ ક્યારે લાગી શકે? આ અંગે પ્રો. પીયૂષ અને તેનો પાર્ટનર આનંદુ સાથે મળીને સ્વદેશી અર્લી વોર્નિંગ સિસ્ટમ બનાવી રહ્યા છે. જે એક ખાસ પ્રકારનું કોમ્પ્યુટર મોડલ હશે. જે ચોક્કસ તાપમાન, હવામાનની સ્થિતિ, ભૌગોલિક સ્થિતિનો લેટેસ્ટ ડેટા એન્ટર કરીને જંગલની આગની આગાહી કરી શકશે. આ ભવિષ્યમાં જંગલમાં લાગેલી આગ વિશે માહિતી આપશે. તેનાથી બચવાના પ્રયાસો પહેલા પૂરા થશે. પ્રો. પિયુષે કહ્યું કે ભવિષ્યમાં ISRO-NASAના નવા સેટેલાઈટ NISAR થી પણ મદદ મળી શકે છે.