સમગ્ર વિશ્વમાં ક્રિટિકલ મિનરલ્સની ખૂબ માંગ છે. આવી ધાતુઓ કે જેની પ્રાપ્યતા ખૂબ જ મર્યાદિત છે પરંતુ માંગ વધારે છે, તેને ક્રિટિકલ મિનરલ્સ કહેવામાં આવે છે. એન્ટિમોની, બેરિલિયમ, બિસ્મથ, કોબાલ્ટ, કોપર, ગેલિયમ સહિત 30 ધાતુઓ છે જેને ક્રિટિકલ મિનરલ્સની શ્રેણીમાં રાખવામાં આવી છે. 'લિથિયમ' પણ આવી જ એક ધાતુ છે, જેને 'વ્હાઈટ ગોલ્ડ' કહેવામાં આવે છે. લિથિયમનો ભંડાર કોઈપણ દેશને સમૃદ્ધ બનાવી શકે છે. કારણ કે, આ ધાતુનો ઉપયોગ મોટાભાગે રિચાર્જેબલ બેટરી બનાવવા માટે થાય છે. સમગ્ર વિશ્વમાં ઇલેક્ટ્રિક વાહનો અને રિચાર્જેબલ ઇલેક્ટ્રિક ઉત્પાદનોની માંગ જે રીતે વધી રહી છે તેના પરથી લિથિયમનું મહત્વ જાણી શકાય છે.

ભારતના કેટલાક રાજ્યોમાં લિથિયમનો મોટો ભંડાર મળી આવ્યો છે. જીઓલોજિકલ સર્વે ઓફ ઈન્ડિયાએ જમ્મુ અને કાશ્મીર, કર્ણાટક, છત્તીસગઢ અને રાજસ્થાનમાં તેના ભંડારો શોધી કાઢ્યા છે. અને બિહાર, આંધ્રપ્રદેશ, ઓડિશા અને ગુજરાતમાં પણ લિથિયમ ભંડાર હોવાની શક્યતા છે. છત્તીસગઢમાં ભારતની પ્રથમ લિથિયમ ખાણમાંથી આ દુર્લભ ધાતુ કાઢવાની તૈયારીઓ શરૂ થઈ ગઈ છે.

છત્તીસગઢમાં લિથિયમનો ભંડાર ક્યાં છે?

TOIના અહેવાલ મુજબ, છત્તીસગઢના કોરબા જિલ્લામાં સ્થિત કાઠઘોરા વિસ્તારમાં ભારતની પ્રથમ લિથિયમ ખાણમાંથી ખોદકામ શરૂ થવાનું છે. આ લિથિયમ ખાણ રાજ્યની રાજધાની રાયપુરથી 200 કિલોમીટર દૂર છે. નવી દિલ્હીમાં 12 ઓગસ્ટે નેશનલ મિનરલ એક્સપ્લોરેશન ટ્રસ્ટની બેઠકમાં આ લિથિયમ ખાણ ખોલવાની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી. GSIએ લગભગ 250 હેક્ટરમાં 10 થી 2,000 ભાગો પ્રતિ મિલિયન (ppm) વચ્ચે લિથિયમની ઉપલબ્ધતાની પુષ્ટિ કરી છે.

છત્તીસગઢના સીએમ વતી નવી દિલ્હીમાં યોજાયેલી આ બેઠકમાં રાજ્યના આરોગ્ય મંત્રી શ્યામ બિહારી જયસ્વાલે હાજરી આપી હતી. તેમણે કહ્યું, "રાજ્યમાં લિથિયમ ખાણો ખોલવા સાથે, છત્તીસગઢ 2047 સુધીમાં વિકસિત ભારતના વિઝનમાં વધુ યોગદાન આપવા માટે દેશના અગ્રણી રાજ્યોમાંનું એક બનશે."

લિથિયમનો ઉપયોગ ક્યાં થાય છે?

લિથિયમ જેવા જટિલ ખનિજોનો ઉપયોગ ઇલેક્ટ્રિક વાહનો (EV), મોબાઇલ ફોન, લેપટોપ, બ્લૂટૂથ સ્પીકર્સ અને અન્ય ઘણા ઇલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણો માટેની બેટરીના ઉત્પાદનમાં થાય છે. ક્રિટિકલ મિનરલ્સ, રિન્યુએબલ એનર્જી, ડિફેન્સ, એગ્રીકલ્ચર, ફાર્માસ્યુટિકલ્સ, હાઇ-ટેક ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, ટેલિકોમ અને ટ્રાન્સપોર્ટેશન માટે મહત્વની અને વ્યૂહાત્મક ધાતુ. હાલમાં ભારત વિદેશમાંથી આ ધાતુઓની આયાત કરે છે.

દેશમાં અન્ય ક્યાં લિથિયમ ભંડાર છે?

જીઓલોજિકલ સર્વે ઓફ ઈન્ડિયાએ જમ્મુ અને કાશ્મીરના રિયાસી જિલ્લાના સલાલ-હૈમાના વિસ્તારમાં લિથિયમના ભંડારની શોધ કરી છે. ખાસ વાત એ છે કે આ દુનિયાનો સાતમો સૌથી મોટો લિથિયમ રિઝર્વ છે. આ સિવાય કર્ણાટકના મંડ્યા જિલ્લામાં કરવામાં આવેલા સર્વેમાં લગભગ 14,100 ટન લિથિયમ ભંડાર હોવાનું દર્શાવવામાં આવ્યું છે. રાજસ્થાનના નાગૌરના દેગાનામાં પણ લિથિયમનો ભંડાર છે.

ચીનનો એકાધિકાર ખતમ થશે

વિશ્વમાં ચિલી, ઓસ્ટ્રેલિયા અને આર્જેન્ટિનામાં લિથિયમનો મોટો ભંડાર છે. આ મહત્વપૂર્ણ ખનિજ અમેરિકા, બોલિવિયા અને ચીનમાં પણ જોવા મળે છે. પરંતુ, ચીન મોટા પાયે લિથિયમનો ઉપયોગ કરી રહ્યું છે. લિથિયમ આયન બેટરીનું ઉત્પાદન ચીનમાં થાય છે અને વિશ્વમાં ઉત્પાદિત લિથિયમ બેટરીમાંથી 77 ટકા ચીનમાં બને છે. આશ્ચર્યની વાત એ છે કે, અમેરિકા પછી ભારતમાંથી લિથિયમ આયન બેટરીનો સૌથી મોટો જથ્થો આયાત કરવામાં આવે છે.

જો કે, હવે દેશમાં મળી આવેલા લિથિયમના ભંડારથી આપણે 80 ટકા લિથિયમ જરૂરિયાતો પૂરી કરી શકીશું. આવી સ્થિતિમાં અમે અન્ય દેશોમાં લિથિયમ અને લિથિયમ બેટરીની નિકાસ કરી શકીશું. ત્યારે  દેશમાં લિથિયમના માઇનિંગને કારણે લિથિયમ ઇનપુટ ખર્ચમાં ઘટાડો થશે જેના કારણે ઇલેક્ટ્રોનિક સામાન સસ્તી થઈ શકે છે. હાલમાં ભારત દર વર્ષે એક અબજ ડોલરથી વધુના લિથિયમની આયાત કરે છે. ચીનમાં એક ટન લિથિયમની કિંમત 51,19,375 રૂપિયાની આસપાસ છે.