આજનો દિવસ ભારતીય ટપાલ વ્યવસ્થા સાથે જોડાયેલો છે. ભારતીય ટપાલ વ્યવસ્થાનું આધુનિક સ્વરૂપ જે આપણે આજે જોઈ રહ્યા છીએ તે હજારો વર્ષોની લાંબી સફરનું પરિણામ છે. 170 વર્ષ પહેલા અંગ્રેજોએ પોતપોતાની રીતે જુદા જુદા ભાગોમાં ચાલતી ટપાલ વ્યવસ્થાને એકીકૃત કરવાની પહેલ કરી હતી. તે પછી જ ભારતીય પોસ્ટને નવું સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું હતું. પરંતુ  બ્રિટિશ પોસ્ટલ સિસ્ટમ ફક્ત તેમના વ્યૂહાત્મક અને વ્યવસાયિક હિતો પર કેન્દ્રિત હતી.

ભારતીય ટપાલ સેવાની સ્થાપના 1 ઓક્ટોબર 1854ના રોજ માનવામાં આવે છે. તે પછી તત્કાલિન ભારતીય વાઈસરોય લોર્ડ ડેલહાઉસીએ આ સેવાને કેન્દ્રીયકૃત કરી હતી. તે સમયે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની હેઠળ 701 પોસ્ટ ઓફિસોને મર્જ કરીને ભારતીય ટપાલ વિભાગની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. 1 ઓક્ટોબર 1854 ના રોજ ભારતીય ટપાલ વિભાગની સ્થાપના સાથે ભારતમાં પ્રથમ વખત ટપાલ ટિકિટ પણ બહાર પાડવામાં આવી હતી. આ દિવસે રાણી વિક્ટોરિયાના નામે પ્રથમ ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડવામાં આવી હતી. બાદમાં ભારતની આઝાદી પછી સામાન્ય માણસની જરૂરિયાતોને ધ્યાનમાં રાખીને આપણી પોસ્ટલ સિસ્ટમ વિકસાવવામાં આવી હતી.

ભારતીય પોસ્ટનો ઇતિહાસ

ભારતીય પોસ્ટનો ઈતિહાસ ઘણો જૂનો છે. જો જોવામાં આવે તો ભારતમાં મુઘલોના આગમન પહેલા દિલ્હીના સુલતાન કુતુબુદ્દીન એબકે માત્ર ચાર વર્ષ 1206-1210ના તેમના શાસન દરમિયાન મેસેન્જર પોસ્ટલ સિસ્ટમ બનાવી હતી. બાદમાં 1296માં અલાઉદ્દીન ખિલજી દ્વારા આ પ્રણાલીને પોસ્ટ ઘોડા અને પગની દોડવીર સેવા સુધી વિસ્તૃત કરવામાં આવી હતી.

સંદેશા મોકલવાની પદ્ધતિ સમયાંતરે બદલાતી રહે છે

શેર શાહ સૂરી (1541-1545) એ ઉત્તર ભારતીય ઉચ્ચ માર્ગ પર સંદેશાઓના પરિવહન માટે દોડવીરોને બદલે ઘોડાઓનો ઉપયોગ પણ રજૂ કર્યો હતો, જે આજે ગ્રાન્ડ ટ્રંક રોડ તરીકે ઓળખાય છે, જેને તેમણે હિમાલયના પાયામાં એક પ્રાચીન વેપાર માર્ગ તરીકે વર્ણવ્યો હતો. ઉત્તરપથ પર બંગાળ અને સિંધ વચ્ચે માર્ગ બનાવવામાં આવ્યો હતો. તેણે 1700 'સરાઈ' પણ બનાવી. જ્યાં શાહી ટપાલ મોકલવા માટે હંમેશા બે ઘોડા રાખવામાં આવતા હતા. પાછળથી ઘોડાઓ અને દોડવીરો સિવાય અકબરે ઊંટો રજૂ કર્યા. દક્ષિણ ભારતમાં 1672માં મૈસુરના રાજા ચુક દેવે એક કાર્યક્ષમ ટપાલ સેવા શરૂ કરી. જેને હૈદર અલીએ વધુ સુધારી હતી.

પછી આવ્યો અંગ્રેજોનો જમાનો...

જેમ જેમ પોર્ટુગીઝ, ડચ, ફ્રેન્ચ, ડેનિશ અને બ્રિટિશ વસાહતીઓએ મુઘલો અને અન્ય સલ્તનતો પછી ભારતમાં સત્તા મેળવી. તેમ તેમ સ્વતંત્ર રાજ્યોની સાથે તેમની ટપાલ વ્યવસ્થા પણ અસ્તિત્વમાં આવી. આ કારણે ભારતમાં ભારતીય ટપાલ વ્યવસ્થાનો ઈતિહાસ ગાઢ રીતે જોડાયેલો છે ના જટિલ રાજકીય ઇતિહાસ માટે ભારતમાં પ્રથમ વખત ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ 31 માર્ચ 1774ના રોજ કલકત્તામાં પોસ્ટ ઓફિસની સ્થાપના કરી હતી.

ઘણા વર્ષો પછી અંગ્રેજોએ ભારતીય રજવાડાઓની અલગ પોસ્ટલ સિસ્ટમને જોડીને એક સિસ્ટમ બનાવી. આ હેઠળ 650 થી વધુ રજવાડાઓની ટપાલ વ્યવસ્થા, જિલ્લા પોસ્ટલ સિસ્ટમ અને જમીનદારી ટપાલ વ્યવસ્થાને મુખ્ય બ્રિટિશ ટપાલ વ્યવસ્થામાં સામેલ કરવામાં આવી હતી. આ ટુકડાઓ ખૂબ જ સુંદર રીતે એકસાથે મૂકવામાં આવ્યા હતા.

અંગ્રેજોએ વેપારી હિત માટે ટપાલ સેવા શરૂ કરી

જો આપણે જોઈએ તો 1766માં લોર્ડ ક્લાઈવે દેશમાં પ્રથમ પોસ્ટલ સિસ્ટમની સ્થાપના કરી હતી. આ પછી 1774 માં, વોરન હેસ્ટિંગ્સે આ સિસ્ટમને વધુ મજબૂત બનાવી. તેમણે પોસ્ટ માસ્ટર જનરલ હેઠળ કલકત્તા હેડ પોસ્ટ ઓફિસની સ્થાપના કરી હતી. 1786 અને 1793 માં અનુક્રમે મદ્રાસ અને બોમ્બે પ્રેસિડન્સીમાં ટપાલ વ્યવસ્થા શરૂ કરવામાં આવી હતી. પછી 1837 માં ટપાલ કાયદો ઘડવામાં આવ્યો જેથી ત્રણ પ્રેસિડન્સીમાં તમામ ટપાલ સંસ્થાઓને મર્જ કરીને દેશ સ્તરે એક અખિલ ભારતીય ટપાલ સેવાની રચના કરી શકાય. અત્યાર સુધી તે માત્ર ધંધાકીય હિત માટે જ કામ કરતી હતી.

આ રીતે ભારતીય ટપાલ વિભાગની થઈ રચના

ત્યારબાદ 1850માં ભારતમાં પોસ્ટ ઓફિસની કામગીરી પર એક રિપોર્ટ તૈયાર કરવામાં આવ્યો. આ અહેવાલમાં માત્ર વજનના આધારે સમાન પોસ્ટલ દરો રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા. આ અંતર્ગત એવી ભલામણ કરવામાં આવી હતી કે પોસ્ટમાસ્તરોને સૂચનાઓની પુસ્તિકા પ્રદાન કરવી જોઈએ. આ રિપોર્ટની ભલામણોના આધારે 1854માં ભારતીય ટપાલ કાયદો બનાવવામાં આવ્યો હતો. આ રીતે, ભારતીય ટપાલ વિભાગની સ્થાપના 1 ઓક્ટોબર 1854ના રોજ પ્રથમ વખત કરવામાં આવી હતી. ત્યારે જ ભારતીય પોસ્ટ ઓફિસમાં હાલના વહીવટી ધોરણે સંપૂર્ણ સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો.

ભારતમાં પત્રો પર ટપાલ ટિકિટનો ઉપયોગ 1852 માં પ્રથમ વખત શરૂ થયો હતો. આ પછી, જે દિવસે ભારતીય ટપાલ વિભાગની સત્તાવાર રીતે સ્થાપના થઈ. તે જ દિવસે 1 ઑક્ટોબર 1854ના રોજ રાણી વિક્ટોરિયાનું ચિત્ર ધરાવતી ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડવામાં આવી હતી. આઝાદી પહેલાંની ટપાલ ટિકિટો બ્રિટિશ-કેન્દ્રિત હતી. આઝાદી પછી ભારતની વાર્તા પણ પોસ્ટલ સ્ટેમ્પ પર રેકોર્ડ થવા લાગી.

ભારતમાં પોસ્ટલ સ્ટેમ્પ સંબંધિત કેટલીક વિશેષ બાબતો

સ્વતંત્ર ભારતની પ્રથમ ટપાલ ટિકિટ 15 ઓગસ્ટ 1947ના રોજ બહાર પાડવામાં આવી હતી. તેની ટોચ પર 'જય હિંદ' લખેલું હતું. આ ટિકિટ પર ત્રિરંગા ધ્વજ હતો અને ભારતની આઝાદીની તારીખ, 15 ઓગસ્ટ, 1947 લખેલી હતી. આ ટિકિટની કિંમત ત્રણ આના હતી. આ પછી મીરા બાઈને ભારતીય પોસ્ટના સ્થાપના દિવસ 1 ઓક્ટોબર, 1952 ના રોજ જાહેર કરાયેલ ટપાલ ટિકિટ પર બતાવવામાં આવી હતી. આ ટપાલ ટિકિટ ભારતીય મહિલાઓને દર્શાવતી પ્રથમ ટિકિટ હતી. આ ટિકિટ પર માત્ર હિન્દીમાં 'મીરા' છપાઈ હતી. ભારતમાં અત્યાર સુધીની સૌથી મોટી ટપાલ ટિકિટ પૂર્વ વડાપ્રધાન રાજીવ ગાંધી પર 20 ઓગસ્ટ, 1991ના રોજ જાહેર કરવામાં આવી હતી.