​​​​​​​ભારતની આઝાદીને એક વર્ષ પણ પૂરું નહોતું થયું. 30 જાન્યુઆરી, 1948ના રોજ દેશની આઝાદીમાં ફાળો આપનાર રાષ્ટ્રપિતા મહાત્મા ગાંધીની હત્યા કરવામાં આવી હતી. પ્રાર્થના સભા દરમિયાન તેમને નાથુરામ ગોડસેએ ગોળી મારી હતી. રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ (RSS)ના સભ્ય એવા ગોડસેના આ કૃત્યને કારણે તત્કાલિન ગૃહમંત્રી સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે સંઘને દેશ માટે ખતરો ગણાવીને તેના પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો.

આરએસએસના તત્કાલીન વડા માધવ સદાશિવરાવ ગોલવલકરની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. બાદમાં 12 જુલાઈ, 1949ના રોજ સંઘ પરનો શરતી પ્રતિબંધ ઉઠાવી લેવામાં આવ્યો હતો. RSS પર શા માટે પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો?

આ વાત છે 30 જાન્યુઆરી 1948ની. મહાત્મા ગાંધી બિરલા હાઉસ  દિલ્હીમાં તેમના રૂમમાં સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ સાથે ગંભીર ચર્ચા કરી રહ્યા હતા. જ્યારે 5:10 વાગ્યે ચર્ચા પૂરી થઈ, ત્યારે પ્રાર્થના સભા માટે રવાના થયા. ત્યાં સુધીમાં નિયમિત દિનચર્યામાં થોડો વિલંબ થયો હતો. બાપુ ધીમે ધીમે આગળ વધી રહ્યા હતા, ત્યારે નથુરામ ગોડસે ત્યાં આવ્યા. પહેલા તેમણે બાપુને વંદન કર્યા. ત્યારબાદ તેમની છાતીમાં એક પછી એક ત્રણ ગોળીઓ છોડવામાં આવી હતી.

લોકોએ તરત જ ગોડસેને પકડીને માર માર્યો. તેની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. આ પછી બીજી ધરપકડ થઈ. મહાત્મા ગાંધીની હત્યા બાદ તત્કાલીન RSS પ્રમુખ સંઘચાલક ગોલવલકરની પણ ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. આ પછી 4 ફેબ્રુઆરી 1948ના રોજ રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. ત્યારે એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે તેના આદર્શોની વિરુદ્ધ જઈને RSSએ ગેરકાયદેસર હથિયારો એકઠા કર્યા હતા અને હિંસક પ્રવૃત્તિઓમાં સામેલ હતા.

મહાત્મા ગાંધીની હત્યા અને રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ પરના પ્રતિબંધના લગભગ એક મહિના પછી, તત્કાલિન ગૃહ પ્રધાન સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે 27 ફેબ્રુઆરી 1948ના રોજ વડા પ્રધાન પંડિત જવાહરલાલ નેહરુને એક પત્ર લખ્યો હતો. જેમાં સરદાર પટેલે વડાપ્રધાનને જાણ કરી હતી કે બાપુની હત્યામાં સંઘનો સીધો હાથ નથી પરંતુ આ લોકો મહાત્મા ગાંધીની હત્યાની ઉજવણી કરી રહ્યા હતા તે ચોક્કસ છે.

સરદાર પટેલના કહેવા પ્રમાણે  રાષ્ટ્રપિતાની હત્યામાં હિન્દુ મહાસભાના જૂથનો હાથ હતો. આરએસએસના વડા ગોલવલકરને થોડા મહિનાઓ પછી મુક્ત કરવામાં આવ્યા હોવા છતાં  આરએસએસ પરનો પ્રતિબંધ ચાલુ રહ્યો.

આ જોતાં ગોલવલકરે પંડિત જવાહર લાલ નેહરુને પત્ર લખીને સંઘ પરથી પ્રતિબંધ હટાવવાની માંગ કરી હતી. તેના જવાબમાં પંડિત નેહરુએ લખ્યું હતું કે આ સમગ્ર મામલો ગૃહમંત્રી સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલની જવાબદારી છે. આ પછી ગોલવલકર, સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ, શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જી અને પંડિત નેહરુ વચ્ચે આ અંગે અનેક પત્રોની આપ-લે થઈ હતી.

પંડિત નેહરુએ પત્રમાં લખ્યું, સંઘ વિરુદ્ધ મજબૂત પુરાવા

પંડિત નેહરુએ 10 નવેમ્બરના રોજ ગોલવલકરને બીજો પત્ર લખીને જાણ કરી હતી કે સરકાર પાસે સંઘ વિરુદ્ધ ઘણા પુરાવા છે. આ કારણે પ્રતિબંધ હટાવી શકાય નહીં. આના જવાબમાં ગોવાલકરે એક પત્ર લખીને માંગ કરી હતી કે જો સરકાર પાસે સંઘ વિરુદ્ધ પુરાવા છે તો તેને સાર્વજનિક કરવામાં આવે. ત્રીજા દિવસે જ કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રાલયે સંઘ પરનો પ્રતિબંધ હટાવવાની ના પાડી દીધી અને ગોલવલકરને દિલ્હી છોડવા કહ્યું. જ્યારે તેણે ના પાડી તો તેની ધરપકડ કરવામાં આવી. આ ધરપકડ સામે સંઘના સભ્યોએ સત્યાગ્રહ શરૂ કર્યો.

પ્રતિબંધ શરતી રીતે ઉઠાવી લેવામાં આવ્યો

સરકારને સંઘ સામે કોઈ નક્કર પુરાવા મળ્યા નથી. જેના કારણે સરકાર ધીરે ધીરે આ મામલે બેકફૂટ પર જતી રહી હતી. આખરે 12 જુલાઈ, 1949ના રોજ કેન્દ્ર સરકારે કેટલીક શરતો સાથે સંઘ પરનો પ્રતિબંધ હટાવી લીધો. સંઘ પરનો પ્રતિબંધ હટાવવાની સાથે એક શરત લાદવામાં આવી કે તેણે પોતાનું બંધારણ બનાવવું પડશે. સંસ્થાના સભ્યો માટે પણ ચૂંટણી થશે. સંઘ કોઈપણ રાજકીય પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેશે નહીં અને સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓ પૂરતો મર્યાદિત રહેશે. પ્રતિબંધ હટાવ્યા બાદ સંઘે રાજકારણમાં સીધો ભાગ લીધો ન હતો.

વર્ષ 1951માં તેમણે શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જીના નેતૃત્વમાં જનસંઘની સ્થાપનામાં ચોક્કસપણે મદદ કરી હતી. બાદમાં  જનસંઘના લોકોએ વર્ષ 1980માં ભારતીય જનતા પાર્ટીની રચના કરી.

કટોકટી દરમિયાન જુલાઈ 1975માં સંઘ પર બીજી વખત પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. તે સમયે બાબા સાહેબ દેવરસ તેના મુખ્ય સંઘચાલક હતા. વર્ષ 1975માં, બિહાર અને ગુજરાતમાંથી એક મોટું વિદ્યાર્થી આંદોલન શરૂ થયું, જેનું નેતૃત્વ જય પ્રકાશ નારાયણે કર્યું. રાયબરેલીમાં વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધી વિરુદ્ધ તેમની ચૂંટણીને લઈને કેસ દાખલ કરવામાં આવ્યો હતો. આ કારણે 25 જૂન 1975ના રોજ દેશમાં ઈમરજન્સી લાદવામાં આવી હતી.

વિપક્ષી નેતાઓની સાથે બાલા સાહેબ દેવરસની પણ ધરપકડ કરવામાં આવી હતી અને 4 જુલાઈએ સંઘ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. ઈમરજન્સી બાદ જનતા પાર્ટીની સરકાર બનેલ પ્રતિબંધ હટાવી લેવામાં આવ્યો હતો.

જ્યારે 6 ડિસેમ્બર 1992ના રોજ અયોધ્યામાં બાબરી મસ્જિદ તોડી પાડવામાં આવી ત્યારે દેશભરમાં હિંસા થઈ હતી. આ વિનાશમાં ભાજપ અને વીએચપી તેમજ આરએસએસની સંડોવણી હોવાના આક્ષેપો થવા લાગ્યા. તેના પર વડાપ્રધાન પીવી નરસિમ્હા રાવની આગેવાની હેઠળની તત્કાલીન કેન્દ્ર સરકારે યુપી સહિત ચાર રાજ્યોમાં ભાજપ સરકારોને બરતરફ કરી દીધી હતી. ઉપરાંત 10 ડિસેમ્બર 1992 ના રોજ આરએસએસ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. જોકે પોલીસ તપાસમાં કોઈ પુરાવા ન મળતાં સરકારે 4 જૂન, 1993ના રોજ પ્રતિબંધ ઉઠાવી લીધો હતો.