ભારતીય વાયુસેનામાં ફાઇટર એરક્રાફ્ટના ઘટતા કાફલાને સંતુલિત કરવા માટે ભારત સરકાર ફ્રાન્સ સાથે એક મોટો સંરક્ષણ સોદો કરવાની તૈયારી કરી રહી છે. ફ્રેન્ચ ફાઇટર એરક્રાફ્ટ ઉત્પાદક દસોલ્ટ એવિએશન અને ભારત વચ્ચે 110 રાફેલ જેટના મેગા ડીલ માટેની તૈયારીઓ લગભગ પૂર્ણ થઈ ગઈ છે. એક અહેવાલ મુજબ, ફાઇટર જેટ માટેનો આ સોદો સીધો ગવર્નમેન્ટ ટુ ગવર્નમેન્ટ (જીટુજી) ફોર્મેટમાં કરવામાં આવશે અને તેનો સ્કેલ માત્ર વાયુસેનાના ઇતિહાસમાં એક રેકોર્ડ જ નહીં પરંતુ ઈન્ડો-પેસિફિકના પાવર સંતુલનને પણ હચમચાવી નાખશે. અહેવાલમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે દસોલ્ટ એવિએશન હવે ડીઆરએએલ (દસોલ્ટ રિલાયન્સ એરોસ્પેસ લિમિટેડ) માં સંપૂર્ણ હિસ્સો લઈને ભારતીય સંરક્ષણ ઉત્પાદન ક્ષેત્રમાં પોતાને મજબૂત કરવા જઈ રહ્યું છે. આ પગલું ફક્ત ભારત માટે સંરક્ષણ સોદો નહીં હોય પરંતુ મેક ઇન ઇન્ડિયા હેઠળ આત્મનિર્ભરતા પર આધારિત હશે.

આ પહેલા પણ ભારતનો ફ્રાન્સ સાથે 2016નો રાફેલ સોદો ફ્રાન્સ સરકાર સાથે સીધો જીટુજી ફોર્મેટમાં થયો હતો, જેમાં પારદર્શિતા અને વ્યૂહાત્મક પ્રાથમિકતાને પ્રાથમિકતા આપવામાં આવી હતી અને હવે તે જ ફોર્મેટમાં 110 ફાઇટર પ્લેન માટે સોદો કરવાની તૈયારીઓ ચાલી રહી છે. જીટુજી ડીલની ખાસિયત એ છે કે તેમાં કોઈ વચેટિયા નથી, બોલી લગાવવામાં કોઈ જટિલતા નથી અને ડિલિવરી સમયસર થાય છે. ભારતને ચીન અને પાકિસ્તાનના બેવડા પડકારનો સામનો કરવો પડશે, તેથી જીટુજી સોદો તેને હવાઈ પ્રભુત્વમાં એક ફાયદો આપી શકે છે.

ભારત પાસે હાલમાં 36 રાફેલ ફાઇટર જેટ છે, જેનો પડઘો બાલાકોટ સ્ટ્રાઇકમાં દુનિયાએ સાંભળ્યો છે પરંતુ ભારતીય વાયુસેનાની સ્ક્વોડ્રન તાકાત 42 હોવી જોઈએ અને હાલમાં તે ફક્ત 31 ની આસપાસ છે. તેથી, ભારતને તાત્કાલિક ફાઇટર જેટની સંખ્યા વધારવાની જરૂર છે. ભારતને કોઈપણ કિંમતે અદ્યતન ફાઇટર વિમાનોની જરૂર છે. તેથી, 110 રાફેલ મેળવ્યા પછી ભારતને 6-7 નવા સ્ક્વોડ્રન મળી શકે છે, જે ઉત્તરીય, પશ્ચિમી અને પૂર્વીય મોરચા પર ભારતની હવાઈ શક્તિને સંપૂર્ણ સંતુલન આપશે. આ પગલું ચીનના જે-20 અને પાકિસ્તાનના જેએફ-17 બ્લોક 3 જેવા ખતરાઓનો જવાબ આપવા માટે નિર્ણાયક સાબિત થશે.

રિપોર્ટ અનુસાર, અત્યાર સુધી ડીઆરએએલ ભારતના દસોલ્ટ અને રિલાયન્સનું સંયુક્ત સાહસ હતું પરંતુ હવે દસોલ્ટ 100 ટકા હિસ્સો લઈને આ યુનિટનું નિયંત્રણ લઈ રહી છે. એટલે કે કંપની ફ્રાન્સની હશે પરંતુ વિમાનનું ઉત્પાદન ભારતમાં જ થશે. આનાથી ભારતમાં ફાઇટર એરક્રાફ્ટના ઉત્પાદન માટે એક ઇકોસિસ્ટમ બનશે. જેનો સીધો અર્થ વધુ ટેકનોલોજી ટ્રાન્સફર, ઝડપી ઉત્પાદન અને મેક ઇન ઇન્ડિયાને વધુ વેગ મળશે. ડીઆરએએલ હવે ફક્ત એક એસેમ્બલી પ્લાન્ટ રહેશે નહીં પરંતુ હવે રાફેલના ઘટકો, સર્વિસિંગ અને અપગ્રેડિંગ માટે વૈશ્વિક કેન્દ્ર બની શકે છે.

આ સોદાથી ભારતને અનેક ફાયદા થશે. જેમાં 1. ઔદ્યોગિક ઇકોસિસ્ટમને પ્રોત્સાહન આપતા ટાયર 2 અને ટાયર 3 ભારતીય સપ્લાયર્સને ફ્રેન્ચ ટેકનોલોજી સાથે સંકલિત કરી શકાય છે. 2. ભારતમાં ઉત્પાદન, જાળવણી અને પુરવઠા શૃંખલા દ્વારા હજારો નવી નોકરીઓનું સર્જન થશે. જેનો સીધો ફાયદો સ્થાનિક કાર્યબળને થશે. 3. રાફેલના સ્પેરપાર્ટ્સ ભારતમાંથી આફ્રિકા અને એશિયાના નાના દેશોમાં પૂરા પાડી શકાય છે. આપણે ગ્રીસના કિસ્સામાં આ જોયું છે. ભારતે ગ્રીસને રાફેલ ફાઇટર જેટના ઘણા ભાગો પૂરા પાડ્યા છે. જેનો એક અર્થ એ છે કે યુરોપિયન દેશો હવે ભારતની શસ્ત્રો ઉત્પાદન ક્ષમતા પર વિશ્વાસ કરવા લાગ્યા છે.

આ ઉપરાંત ભારતને વ્યૂહાત્મક લાભો પણ મળશે. રાફેલ માત્ર એક ફાઇટર એરક્રાફ્ટ નથી પરંતુ તે એક મલ્ટીરોલ મશીન છે જે ત્રણેય મોરચે એકસાથે કામ કરી શકે છે - હવાઈ લડાઇ, જમીની લક્ષ્ય અને દરિયાઇ હુમલો. સ્કાલ્પ મિસાઇલ અને મીટીઓર એર-ટુ-એર મિસાઇલથી સજ્જ, રાફેલ ભારતની સ્ટ્રાઇક રેન્જ 300-400 કિમી સુધી વધારી દે છે.

દસોલ્ટની સંપૂર્ણ માલિકીની માંગ 2013-14ના એમઆરસીએ સોદાની વાટાઘાટો દરમિયાનના તેના અનુભવમાંથી આવે છે, જ્યારે તેણે હિન્દુસ્તાન એરોનોટિક્સ લિમિટેડ (એચએએલ) દ્વારા ઉત્પાદિત થનારા રાફેલ જેટની જવાબદારી લેવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. ફ્રેન્ચ કંપનીએ એચએએલની ગુણવત્તા અને નિર્ધારિત સમયમાં રાફેલ ફાઇટર જેટ બનાવવાની ક્ષમતા પર પ્રશ્નો ઉઠાવ્યા હતા અને તેના કારણે તે સમયે સોદો અંતિમ સ્વરૂપ મેળવી શક્યો ન હતો. આઈડીઆરડબ્લ્યુના 2024 ના અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે દસોલ્ટે દલીલ કરી હતી કે જો તે ડીઆરએએલ પર નિયંત્રણ મેળવશે તો તે ભારતમાં સંપૂર્ણ રાફેલનું ઉત્પાદન કરશે, તેમની ગુણવત્તાની ખાતરી આપશે અને ભારતમાંથી રાફેલ જેટની નિકાસને પ્રોત્સાહન આપશે. આ ઉપરાંત, કંપનીએ દાવો કર્યો છે કે તે ડીઆરએએલ ખાતે દર મહિને બે રાફેલ જેટનું ઉત્પાદન કરી શકે છે, જેનાથી તે પાંચ વર્ષમાં એમઆરએફ ટેન્ડર હેઠળ ભારતને તમામ ફાઇટર જેટ સપ્લાય કરી શકશે. જોકે, ઘણા નિષ્ણાતો ડિલિવરીના વચન અંગે શંકા વ્યક્ત કરે છે. કારણ કે ફ્રાન્સમાં કંપની સાથે કેટલીક સમસ્યાઓ રહી છે. કંપનીએ 2023 માં 15 ના લક્ષ્યાંક સામે ફક્ત 13 રાફેલનું ઉત્પાદન કર્યું, જેની પાછળ કોવિડ પણ એક મુખ્ય પરિબળ ગણી શકાય.

રિપોર્ટ અનુસાર, આ ડીલ હેઠળ ફ્રેન્ચ કંપનીએ ભારતમાં ફાઇટર એરક્રાફ્ટના ઉત્પાદન માટે એક ઇકો-સિસ્ટમ બનાવવી પડશે. જેના માટે, રાફેલનું ઉત્પાદન કરતી વખતે તેણે ભારતીય કંપનીઓ પાસેથી આ ફાઇટર જેટ માટેના ઘટકો ખરીદવા પડશે. 2016 ના રાફેલ સોદાની ઓફસેટ જવાબદારીઓ, જેના હેઠળ દસોલ્ટ સાથે કરાર કરવામાં આવ્યો હતો તેમણે જણાવ્યું હતું કે મૂલ્યના 50 ટકા (લગભગ 4 બિલિયન ડોલર) ભારતના સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં રોકાણ કરવાના છે, જેમાં એરફ્રેમ ઘટકો માટે એલ એન્ડ ટી, મહિન્દ્રા ગ્રુપ, કલ્યાણી ગ્રુપ અને ગોદરેજ એન્ડ બોયસ જેવી ભારતીય કંપનીઓ સાથે ભાગીદારી તેમજ એરો-એન્જિન ભાગો માટે સ્નેકમા એચએએલ એરોસ્પેસ લિમિટેડ સાથે સંયુક્ત સાહસનો સમાવેશ થાય છે.

આ નવા સોદાથી ભારતમાં ફાઇટર એરક્રાફ્ટના ઉત્પાદન માટે એક ઇકો-સિસ્ટમ વિકસશે, જેમાં ડીઆરએએલ સ્થાનિક સોર્સિંગ માટે કેન્દ્ર તરીકે કાર્ય કરશે. જોકે, ભારતીય સંરક્ષણ મંત્રાલયે 70-75 ટકા સ્થાનિક સોર્સિંગની ફરજિયાત જરૂરિયાત પૂરી કરવાની દસોલ્ટની ક્ષમતા પર શંકા વ્યક્ત કરી છે. સંરક્ષણ મંત્રાલયને ડર છે કે ડીઆરએએલ ફક્ત ફ્રાન્સના કિટ્સ પર આધારિત એસેમ્બલી પ્લાન્ટ બની જશે અને ભારતને શંકા છે કે તેને જે પ્રકારની ટેકનોલોજી ટ્રાન્સફર જોઈએ છે તે નહીં મળે. તેથી ભારત સરકાર ખૂબ જ સતર્ક છે. રાફેલ ફાઇટર જેટમાં 40,000 થી વધુ ઘટકોનો સમાવેશ થાય છે અને દરેક ભાગ માટે સ્થાનિક સોર્સિંગ સુનિશ્ચિત કરવું અત્યંત મુશ્કેલ બની જાય છે. તેથી, ટીકાકારો દલીલ કરે છે કે દસોલ્ટને ડીઆરએએએલની સંપૂર્ણ માલિકી આપવાથી ટેકનોલોજી ટ્રાન્સફર મુખ્યત્વે દસોલ્ટ અને તેના ખાનગી ક્ષેત્રના ભાગીદારોને જશે.