દેશમાં વધી રહેલું પ્રદૂષણ અટકવાના કોઈ સંકેત દેખાઈ રહ્યા નથી. દેશના ૭૬ ટકાથી વધુ શહેરોમાં પ્રદૂષણને કારણે સ્થિતિ ચિંતાજનક છે ત્યારે એક રીપોર્ટ મુજબ માત્ર ૪ ટકા શહેરોમાં હવા સ્વચ્છ છે. આ દિવસોમાં, ભારતના ઘણા શહેરોમાં પ્રદૂષિત ઝેરી હવામાં શ્વાસ લેવો એ સિગારેટના પેકેટને ધૂમ્રપાન કરવા સમાન છે.
એક રીતે જોઈએ તો વાયુ પ્રદૂષણ તમાકુ કરતા પણ વધુ ખતરનાક છે. આઈકયુએર, આંતરરાષ્ટ્ર્રીય એકયુઆઈ મોનિટરિંગ એજન્સીએ દિલ્હીને સૌથી પ્રદૂષિત રાજધાની તરીકે ઓળખાવી હતી. અમેરિકન શહેર બર્કલેના સંશોધક રિચાર્ડ એ. મિલર અને એલિઝાબેથ મિલરે સિગારેટના ધુમાડા સાથે વાયુ પ્રદૂષણની સરખામણી કરવા માટે એક ઓનલાઈન કેલ્કયુલેટર બનાવ્યું છે. તેમના મતે, જો કોઈ વ્યકિત ૨૪ કલાક માટે ૬૪ એર કવોલિટી ઈન્ડેકસ (એકયુઆઈ ) સ્તર પર શ્વાસ લે છે, તો તે દિવસમાં એક સિગારેટ પીવા જેવું છે. કેટલાક ભારતીય શહેરોમાં, આ દિવસોમાં હવામાં શ્વાસ લેવો એ દિવસમાં સિગારેટના પેકેટ કરતાં વધુ ધૂમ્રપાન કરવા સમાન છે.
રાજધાની દિલ્હીનું ઝેરી હવાનું પ્રદૂષણ એક દિવસમાં ૪૯ સિગારેટ પીવા જેવું છે. જયપુરની હવામાં શ્વાસ લેતા લોકો ૧૦.૯ સિગારેટ જેટલી ઝેરી છે અને ભોપાલની હવા ૧૦.૬ સિગારેટ જેટલી ઝેરી છે. એ જ રીતે લખનૌમાં હવા ૧૨.૪, પટનામાં ૧૪.૧, કોલકાતામાં ૯.૨, ભુવનેશ્વરમાં ૬.૭ અને ચેન્નાઈમાં ૧૨.૧ સિગારેટ જેટલી ઝેરી છે.
દેશના વ્યસ્ત શહેરોમાં હાજર વાયુ પ્રદૂષણ બાળકોના સ્વાસ્થ્ય પર ઐંડી અસર કરી રહ્યું છે. આ માત્ર બાળકોના વિકાસમાં અવરોધપ નથી, પરંતુ આત્યંતિક સંજોગોમાં, તે જન્મેલા અને અજાત બાળકોના અકાળે મૃત્યુ તરફ દોરી શકે છે. આ એટલા માટે છે કારણ કે વાયુ પ્રદૂષણના સંપર્કમાં આવતી સગર્ભા ક્રીઓને ઘણા જોખમોનો સામનો કરવો પડી શકે છે. જેના કારણે જન્મ સમયે ઓછું વજન અને પ્રિમેચ્યોર ડિલિવરી જેવી સમસ્યાઓ ઊભી થઈ શકે છે.
સંશોધકોના મતે ધૂમ્રપાન સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે. આ વ્યસનકારક, કેન્સર પેદા કરતા ઉત્પાદન સામે દાયકાઓથી વ્યાપક ઝુંબેશ ચલાવીને લોકોના મનમાં આ હકીકત વણાઈ ગઈ છે. પરંતુ બીજી બાજુ, વાયુ પ્રદૂષણની આરોગ્ય અસરો પ્રદૂષકોની જટિલ પ્રકૃતિને ધ્યાનમાં રાખીને સમજાવવું અને તેનું વિશ્લેષણ કરવું વધુ મુશ્કેલ છે. ભૌતિકશાક્રી રિચાર્ડ મુલર અને તેમની પુત્રી એલિઝાબેથ મુલર આ સમસ્યાનો સામનો કરવા માટે એક નવીન અભિગમ સાથે આવ્યા હતા. તેમણે આસપાસના વાયુ પ્રદૂષણની સ્વાસ્થ્ય અસરોની સરખામણી સિગારેટથી થતા નુકસાન સાથે કરી હતી. વ્યાપક સંશોધન દ્રારા, બર્કલે અર્થના વૈજ્ઞાનિકો સિગારેટની સમકક્ષ પ્રાથમિક પ્રદૂષક, ફાઇન પાર્ટિકયુલેટ મેટર (પીએમ ૨.૫) ને બદલવાના આશરે મૂલ્ય પર પહોંચ્યા.
ભારતમાં વાયુ પ્રદૂષણને કારણે દર વર્ષે ૧૨.૪ લાખ લોકો અકાળે મૃત્યુ પામે છે. બીજી તરફ તમાકુના કારણે દર વર્ષે ૧૦ લાખથી વધુ લોકોના મોત થાય છે. દેશમાં કુલ મૃત્યુના ૨૦ ટકાથી વધુ માટે બંને એકસાથે જવાબદાર છે.
બાળકોના શારીરિક બંધારણ પર વાયુ પ્રદૂષણની અસર તેનાથી પણ વધુ નુકસાનકારક છે. જર્નલ ઓફ એન્વાયરમેન્ટલ ઈકોનોમિકસ એન્ડ મેનેજમેન્ટમાં પ્રકાશિત થયેલા એક અભ્યાસ અનુસાર વાયુ પ્રદૂષણ માત્ર બાળકોના વિકાસ પર જ નકારાત્મક અસર નથી કરતું પરંતુ તેની શારીરિક રચનામાં પણ ફેરફાર કરે છે. સગર્ભાવસ્થા અને બાળપણમાં પીએમ ૨.૫ અને નાઇટ્રોજન ઓકસાઇડ જેવા પ્રદૂષણના સૂમ કણોના સંપર્કમાં આવવાથી મગજના સફેદ પદાર્થની રચનામાં ફેરફાર થાય છે. જીવનની શઆતમાં પ્રદૂષકોના સંપર્કમાં આવવાથી મગજમાં સફેદ પદાર્થ પર કાયમી અસર થઈ શકે છે.
ભારતીય મેટ્રોપોલિટન શહેરો માટે સિગારેટની સમકક્ષ વાર્ષિક સરેરાશ પીએમ ૨.૫ તેમજ મહત્તમ ૨૪–કલાક પીએમ ૨.૫ની દ્રષ્ટ્રિએ દિલ્હી સૌથી પ્રદૂષિત મહાનગર હતું. વાર્ષિક સરેરાશ પ્રદૂષણની બાબતમાં લખનૌ અને કોલકાતા દિલ્હીથી પાછળ છે. મુંબઈ અને ચેન્નાઈ સૌથી ઓછા પ્રદૂષિત મહાનગરો રહ્યા કારણ કે દરિયાકાંઠાની દરિયાઈ પવન પ્રદૂષકોને વિખેરવામાં મદદ કરે છે. હાલમાં દિલ્હી એનસીઆર અને દેશના મોટા ભાગોમાં ધુમ્મસ નથી પરંતુ હવામાં ધૂળના કણો છે. ધૂળ જે સતત વધી રહી છે કયારેક બાંધકામને કારણે, કયારેક પ્રદૂષણને કારણે, તો કયારેક સ્ટબલને કારણે. યારે આપણે શ્વાસ લઈએ છીએ, ત્યારે આ કણો આપણા શ્વસન માર્ગમાં પહોંચે છે અને શરીરને ભારે નુકસાન પહોંચાડે છે.