ઉત્તર પ્રદેશ અને પંજાબ સહિત પાંચ રાજ્યોમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીનો જંગ શરૂ થઈ ગયો છે. ચૂંટણી પંચ પણ તૈયારીઓમાં વ્યસ્ત છે અને રાજકીય પક્ષો પણ મુખ્યમંત્રી યોગી આદિત્યનાથ ગોરખપુરથી ચૂંટણી લડવાના છે અને મુખ્યમંત્રી ચરણજીત સિંહ ચન્ની ચમકૌર સાહિબથી ચૂંટણી લડશે. અગાઉ ચન્ની બે વિધાનસભા બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડે તેવી શક્યતા હતી. અને આમ થાય તો પણ એ કંઈ નવું નથી. અગાઉ પણ ઘણા નેતાઓ બે બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડી ચૂક્યા છે.
​​​​​​​

ઈન્દિરા ગાંધી, અટલ બિહારી વાજપેયી, સોનિયા ગાંધી, લાલ કૃષ્ણ અડવાણી, લાલુ પ્રસાદ યાદવ સહિત અનેક નેતાઓ બે બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડી ચૂક્યા છે. 1957ની લોકસભા ચૂંટણીમાં વાજપેયી ઉત્તર પ્રદેશની ત્રણ બેઠકો (બલરામપુર, મથુરા અને લખનૌ) પરથી લડ્યા હતા. 2019ની સામાન્ય ચૂંટણીમાં રાહુલ ગાંધીએ પણ બે સ્થળો (અમેઠી અને વાયનાડ) પરથી ચૂંટણી લડી હતી. તેઓ વાયનાડથી જીત્યા પરંતુ અમેઠીમાંથી હારી ગયા. જો તે બંને બેઠકો પરથી જીત્યા હોત તો શું થાત? 1980ની ચૂંટણીની જેમ ઈન્દિરા ગાંધીએ બે બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડી હતી અને જીત પણ મેળવી હતી. વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી પણ વારાણસી અને વડોદરા લોકસભા બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડ્યા છે અને જીત્યા છે.

ઉમેદવાર કેટલી બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડી શકે?

ચૂંટણી લડવા અંગે એક ચોક્કસ કાયદો છે - લોકોનું પ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમ, જેના હેઠળ તમામ પ્રક્રિયાઓ કરવામાં આવે છે. આ કાયદાની કલમ 33 વ્યક્તિની ઉમેદવારી માટેની સીટોની મર્યાદા નક્કી કરે છે. દેશમાં બે બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડવાના અનેક ઉદાહરણો મળશે. વર્ષ 1996 સુધી કેટલાક નેતાઓ ત્રણ-ત્રણ બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડ્યા હતા.

લોકપ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમની કલમ 33 મુજબ એક ઉમેદવાર એકથી વધુ બેઠકો પર ચૂંટણી લડી શકે છે. બાદમાં જ્યારે આ અંગે પ્રશ્નો ઉભા થવા લાગ્યા ત્યારે વર્ષ 1996માં કલમ 33માં સુધારો કરવામાં આવ્યો. આ પછી, કલમ 33 (7) મુજબ, કોઈપણ ઉમેદવાર એક સાથે માત્ર બે બેઠકો પર ચૂંટણી લડી શકે છે.

આઈઆઈએમટી ગ્રેટર નોઈડાના મીડિયા ટીચર ડો. નિરંજન કુમાર કહે છે કે 1996 પહેલા સેક્શન 33 મુજબ કોઈપણ ઉમેદવાર ગમે તેટલી સીટો પરથી ચૂંટણી લડી શકતો હતો. પરંતુ વાંધો ઉઠાવ્યા બાદ 1996માં આ નિયમમાં સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો. લોકપ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમની કલમ 33(7) હેઠળ હવે વધુમાં વધુ બે બેઠકો પરથી જ ચૂંટણી લડી શકાશે.

જો ઉમેદવાર બંને બેઠકો જીતી જાય તો શું થશે?

સામાન્ય રીતે એવું કહેવાય છે કે જ્યારે ઉમેદવારને કોઈ બેઠક પરથી હારનો ડર લાગે છે ત્યારે તે અન્ય બેઠકો પરથી પણ ઉમેદવારી નોંધાવે છે. જો કે, આ માટે અન્ય કારણો હોઈ શકે છે. હવે ધારો કે એક ઉમેદવાર બે બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડ્યો અને બંને બેઠકો જીત્યો તો શું થશે? જેમ 1980માં ઈન્દિરા ગાંધી સાથે અને નરેન્દ્ર મોદી સાથે પણ થયું હતું. આ સવાલ પર ડૉ.નિરંજન કહે છે કે બંને નેતાઓએ એક-એક સીટ છોડવી પડી હતી.

નિયમોના આધારે, તે સમજાવે છે કે જો કોઈ ઉમેદવાર બે બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડે છે અને બંને જીતે છે, તો તેણે એક બેઠક છોડી દેવી પડશે. તેમણે ચૂંટણી પરિણામોના 10 દિવસમાં આ કરવાનું રહેશે. તેઓ ઇચ્છે તો સીટ પરથી તેમનું પ્રતિનિધિત્વ ચાલુ રાખી શકે છે. એટલે કે તે એક સીટ પરથી ધારાસભ્ય કે સાંસદ બની શકે છે, જ્યારે તેણે 10 દિવસમાં બીજી સીટ છોડવી પડશે.

બેઠક ખાલી પડી, પેટાચૂંટણી યોજવી પડશે

વિજેતા ઉમેદવાર માત્ર એક જ બેઠક પરથી જનપ્રતિનિધિ બની શકે છે અને આવા કિસ્સામાં તેણે બીજી બેઠક છોડી દેવી પડે છે. બાદમાં ખાલી પડેલી બેઠક પર ફરીથી પેટાચૂંટણી યોજાશે. આ બધું લોકોના પ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમ 33 (7) હેઠળ થાય છે. જો કે આનાથી ચૂંટણી પંચની મુશ્કેલીઓ પણ વધી જાય છે. ફરી એકવાર મતદાન માટે વિવિધ વ્યવસ્થાઓ કરવી પડશે.

આ નિયમ પર અનેક વખત સવાલો ઉભા થયા છે. એક વર્ગનું માનવું છે કે બે બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડવી એ લોકશાહી પ્રણાલી વિરુદ્ધ છે. 2019ની સામાન્ય ચૂંટણીઓ પહેલા સુપ્રીમ કોર્ટમાં એક અરજી પણ દાખલ કરવામાં આવી હતી, જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે પેટાચૂંટણીના કિસ્સામાં સરકારને પણ આવકના નુકસાનનો સામનો કરવો પડે છે. તેથી નિયમોમાં સુધારો કરીને કોઈપણ ઉમેદવારને માત્ર એક જ બેઠક પરથી ચૂંટણી લડવાની છૂટ આપવી જોઈએ.

વિશેષ સમિતિઓની ભલામણો પર પણ જોગવાઈઓ કરવામાં આવી ન હતી.

ચૂંટણી પંચે પણ આ અરજીને સમર્થન આપ્યું હતું, જ્યારે સરકાર આ અરજીની વિરુદ્ધ હતી. સરકારે કહ્યું કે જો લોક પ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમની કલમ 33(7)માં સુધારો કરવામાં આવે તો તે ઉમેદવારોના અધિકારોનું ઉલ્લંઘન કરશે. ચૂંટણી પંચ એવી જોગવાઈ પણ ઈચ્છતું હતું કે આવી સ્થિતિમાં પેટાચૂંટણીનો ખર્ચ વિજેતા ઉમેદવાર પાસેથી લેવામાં આવે. વિધાનસભા ચૂંટણી માટે રૂ. 5 લાખ અને લોકસભાની ચૂંટણી માટે રૂ. 10 લાખ.

આ પહેલા પણ કેટલાક રિપોર્ટમાં ભલામણો કરવામાં આવી હતી. વર્ષ 1999માં ચૂંટણી સુધારણા અંગેના કાયદા પંચના 170મા અહેવાલમાં અને તે પહેલા 1990માં દિનેશ ગોસ્વામી સમિતિના અહેવાલમાં, ભલામણોમાં રત્યાશીને એક બેઠક સુધી મર્યાદિત રાખવાનો સમાવેશ થાય છે. જો કે હજુ સુધી આવી જોગવાઈ કરવામાં આવી નથી અને હજુ પણ ઉમેદવાર બે બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડી શકે છે.

નિવૃત્ત સૈનિકો પણ બે-ત્રણ બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડી ચૂક્યા છે.

1957 ની સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં અટલ બિહારી વાજપેયીએ ઉત્તર પ્રદેશની ત્રણ લોકસભા બેઠકો લખનૌ, મથુરા અને બલરામપુરથી પોતાનું નસીબ અજમાવ્યું. તે જ સમયે 1977માં જ્યારે ઈન્દિરા ગાંધી કોંગ્રેસનો ગઢ ગણાતા રાયબરેલીથી ચૂંટણી હારી ગયા હતા. ત્યારે 1980ની સામાન્ય ચૂંટણીમાં તેઓ રાયબરેલીની સાથે મેડકથી ચૂંટણી લડ્યા હતા અને બંને જગ્યાએથી જીત્યા હતા. જીત પછી, તેમણે રાયબરેલીની પસંદગી કરી અને મેડકની બેઠક છોડી, જ્યાં પેટાચૂંટણી યોજાઈ હતી. 1991માં અટલ બિહારી લખનૌ ઉપરાંત વિદિશાથી ચૂંટણી લડ્યા હતા, જ્યારે લાલ કૃષ્ણ અડવાણી નવી દિલ્હી અને ગાંધીનગરથી ચૂંટણી લડ્યા હતા.

પૂર્વ સપા પ્રમુખ મુલાયમ સિંહ યાદવે પણ 2014ની સામાન્ય ચૂંટણી મૈનપુરી અને આઝમગઢ એમ બંને બેઠક પરથી લડી હતી. 2009માં આરજેડી ચીફ લાલુ પ્રસાદ યાદવે પણ સારણ અને પાટલીપુત્રથી ચૂંટણી લડી હતી. ટીડીપીના ભૂતપૂર્વ વડા એનટી રામારાવ પણ 1985માં ત્રણ બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડ્યા હતા અને હરિયાણાના ભૂતપૂર્વ ડેપ્યુટી સીએમ દેવીલાલ પણ 1991માં ત્રણ બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડ્યા હતા. જ્યારે એનટીઆર ત્રણેય બેઠકો પરથી જીત્યા હતા, જ્યારે દેવીલાલ ત્રણેય બેઠકો પરથી હારી ગયા હતા. જો કે આ વર્ષની વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં પણ કેટલાક નેતાઓ બે બેઠક પરથી ચૂંટણી લડતા જોવા મળી શકે છે.