​​​​​​​ભારતીય મૂળના નાસાની અવકાશયાત્રી સુનીતા વિલિયમ્સ પ્લેનમાં ખામી સર્જાવાને કારણે હજુ સુધી પૃથ્વી પર પરત ફરી શકી નથી. તે લગભગ એક મહિનાથી અવકાશમાં અટવાયેલી છે. આ દરમિયાન અવકાશમાં અવકાશયાત્રીઓના ખાણી-પીણીને લઈને લોકોના મનમાં ઘણા પ્રશ્નો છે. મીડિયા રિપોર્ટ્સ અનુસાર, સુનિતા વિલિયમ્સ સ્પેસ મિશનમાં પોતાની સાથે સમોસા લઈ ગઈ છે. પરંતુ એ જાણીને નવાઈ લાગશે કે અવકાશયાત્રીઓ અવકાશમાં વધારે ખાતા નથી. તેઓ પૃથ્વી પર જે ખોરાક ખાય છે તે તેમને અવકાશમાં મીઠો લાગે છે. શું છે આનું કારણ?

અવકાશયાત્રીઓને અવકાશમાં ભૂખ કેમ નથી લાગતી તે જાણવા ઓસ્ટ્રેલિયાની RMIT યુનિવર્સિટીમાં સંશોધન કરવામાં આવ્યું છે. જેમાં સંશોધકોએ VR અને અવકાશયાનના સિમ્યુલેટેડ વાતાવરણનો ઉપયોગ કરીને એ જાણવા માટે કે અવકાશ યાત્રા વ્યક્તિના ગંધ અને ખોરાકના અનુભવને કેવી રીતે અસર કરે છે. સંશોધનના પરિણામો ઈન્ટરનેશનલ જર્નલ ઓફ ફૂડ સાયન્સ એન્ડ ટેકનોલોજીમાં પ્રકાશિત થયા છે.

ઇન્દ્રિયો પહેલાની જેમ કામ કરતી નથી.

ખોરાકનો સંપૂર્ણ સ્વાદ માણવા માટે આપણને બધી ઇન્દ્રિયોની જરૂર હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે સફરજન ખાતી વખતે તેનો સ્વાદ (મીઠો, ખાટો), ગંધ (સફરજનની સુગંધનું જટિલ સંયોજન), ટેક્સચર (ક્રંચ), રંગ (લાલ, લીલો વગેરે) અને સ્પર્શ (મક્કમતા) આનંદમાં વધારો કે ઘટાડો કરે છે. તે ખાવાથી થાય છે. જો આમાંની કોઈપણ ઇન્દ્રિયો નીરસ થઈ જાય, તો આપણા ભોજનનો આનંદ એક સરખો રહે નહીં.

અવકાશયાત્રીઓ ખોરાકમાં એટલો સ્વાદ લેતા નથી, તેનું એક સંભવિત કારણ અવકાશમાં ગુરુત્વાકર્ષણનો અભાવ છે. ગુરુત્વાકર્ષણ વિના, શારીરિક પ્રવાહી પગ તરફ ખેંચાતા નથી પરંતુ તેના બદલે માથા તરફ સ્થિર થાય છે. જેના કારણે નાક બંધ થવા જેવી સમસ્યાઓ થાય છે. શિયાળામાં જ્યારે નાક બંધ થઈ જાય છે, ત્યારે ખાવાની સુગંધ નથી આવતી, જેના કારણે ખાવાનો સ્વાદ સારો આવતો નથી.

અભ્યાસોએ દર્શાવ્યું છે કે એક જ ખોરાકને અલગ-અલગ સેટિંગમાં ખાવાથી ખોરાક વિશે અલગ-અલગ અભિપ્રાયો થઈ શકે છે. સુંદર પાર્કમાં પિકનિક સેન્ડવિચ માણવા અને ઓફિસના ડેસ્ક પર ખાવા વચ્ચેનો તફાવત તે સ્પષ્ટપણે અનુભવે છે.

એ જ રીતે  અવકાશમાં પર્યાવરણ અજાણ્યું અને સતત એકવિધ છે. સ્પેસશીપમાં અવકાશયાત્રીઓ તારાઓથી ઘેરાયેલા હોય છે પરંતુ કાર્ય અને વ્યક્તિગત જગ્યા વચ્ચે કોઈ ભેદ નથી. મર્યાદિત ખોરાક અને આવશ્યક વસ્તુઓ (અને સતત અવરોધિત નાક) સાથે તે લોકડાઉન જેવું છે.

પૃથ્વી પર રહીને અવકાશમાં લોકો વિવિધ ખોરાક સહિતની કોઈપણ વસ્તુની ગંધ કેવી રીતે લે છે તે સમજવું પડકારજનક બની જાય છે. આનો સામનો કરવા માટે સંશોધકોએ VR (વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટી) સેટઅપનો ઉપયોગ કર્યો.

વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટી સાથે, સંશોધકોએ સહભાગીઓને ઇન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશન જેવા વાતાવરણમાં મોકલ્યા. આ સેટઅપ સહભાગીઓમાં અવકાશયાત્રી જેવી જ લાગણી પેદા કરે છે. આ સ્પેસશીપમાં રહેવાનું શું છે તે સમજવામાં મદદ કરે છે. ઓસ્ટ્રેલિયાની RMIT યુનિવર્સિટીના સંશોધકોએ આ ટેસ્ટ માટે 54 લોકોને સામેલ કર્યા હતા. આ પ્રકારનો આ પહેલો આટલો મોટો અભ્યાસ છે.

સુગંધ એ વિવિધ રાસાયણિક બંધારણો સાથેના પરમાણુઓનું મિશ્રણ છે. તે જોઈ શકાતું નથી પરંતુ જ્યારે તે નાકના રીસેપ્ટર્સના સંપર્કમાં આવે છે ત્યારે અનુભવી શકાય છે. અભ્યાસોએ દર્શાવ્યું છે કે અવકાશ જેવા વાતાવરણમાં કેટલીક ગંધ વધુ મજબૂત લાગે છે. મીઠી ગંધના પરમાણુઓ વધુ સારી રીતે અનુભવાય છે.

વેનીલા અને બદામ અથવા ચેરી હોય છે જેમાં મીઠી ગંધ હોય છે. તેનાથી વિપરીત, લીંબુની સુગંધની ધારણામાં કોઈ તફાવત નહોતો.

આ માહિતીનો ઉપયોગ સ્પેસ ફૂડ ડિઝાઇન કરવા માટે થઈ શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે મીઠી સુગંધનો ઉપયોગ સ્વાદ વધારનારા તરીકે થઈ શકે છે. ખોરાકની સુગંધ વધારીને, આપણે અવકાશયાત્રીઓને માત્ર વધુ ખાવા માટે પ્રોત્સાહિત કરી શકતા નથી પરંતુ ખાવાનો આનંદ પણ બમણો થઇ શકે. આ ઉકેલો પૃથ્વી પર અલગ અથવા મર્યાદિત વાતાવરણમાં રહેતા લોકોને મદદ કરી શકે છે. જેમ કે નર્સિંગ હોમના રહેવાસીઓ, લશ્કરી જમાવટ પરના લોકો અને સબમરીન ક્રૂ.