26 નવેમ્બર 2008 ની તે ભયાનક રાત આજે પણ ભારતમાં કાળા ઇતિહાસ તરીકે નોંધાયેલી છે. મુંબઈમાં થયેલા આતંકવાદી હુમલાએ માત્ર ભારતને જ નહીં પરંતુ સમગ્ર વિશ્વને હચમચાવી નાખ્યું હતું. ચાર દિવસ સુધી ચાલેલા આ હુમલામાં 166 લોકો માર્યા ગયા અને 300 થી વધુ ઘાયલ થયા. આ હુમલાના કાવતરાના બે મુખ્ય નામો હજુ પણ ચર્ચામાં છે - તહવ્વુર હુસૈન રાણા અને ડેવિડ કોલમેન હેડલી. હવે, અમેરિકાએ તહવ્વુર રાણાને ભારત પ્રત્યાર્પણ કર્યો છે, જે આજે ભારત પહોંચશે પરંતુ પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે આ હુમલાનો માસ્ટરમાઇન્ડ માનવામાં આવતો ડેવિડ હેડલી હજુ પણ અમેરિકન જેલમાં કેમ છે? તેને ભારતને કેમ સોંપવામાં ન આવ્યો?

26/11નો મુંબઈ હુમલો અચાનક થયેલી ઘટના નહોતો. આ પાકિસ્તાન સ્થિત આતંકવાદી સંગઠન લશ્કર-એ-તૈયબાનું એક સુનિયોજિત કાવતરું હતું, જેમાં આઇએસઆઈ (ઇન્ટર-સર્વિસિસ ઇન્ટેલિજન્સ) ની ભૂમિકા પણ હોવાનું માનવામાં આવે છે. દસ આતંકવાદીઓ દરિયાઈ માર્ગે મુંબઈમાં પ્રવેશ્યા અને તાજમહેલ હોટેલ, ઓબેરોય ટ્રાઇડેન્ટ, છત્રપતિ શિવાજી ટર્મિનસ, નરીમન હાઉસ અને અન્ય સ્થળોએ હુમલો કર્યો. આ હુમલામાં સામેલ નવ આતંકવાદીઓ માર્યા ગયા હતા, જ્યારે એકમાત્ર જીવતો પકડાયેલો આતંકવાદી અજમલ કસાબ હતો, જેને 2012 માં ફાંસી આપવામાં આવી હતી પરંતુ આ હુમલા પાછળના કાવતરાને અંજામ આપનારાઓ

સાચા માસ્ટરમાઇન્ડ હજુ પણ ફરાર હતા. આ ષડયંત્રમાં બે નામો મુખ્ય રીતે ઉભરી આવ્યા - ડેવિડ કોલમેન હેડલી અને તહવ્વુર હુસૈન રાણા. બંને બાળપણના મિત્રો હતા અને બંને લશ્કર-એ-તૈયબા સાથે સંકળાયેલા હતા. હુમલા પહેલા હેડલીએ મુંબઈની રેકી કરી હતી, જ્યારે રાણાએ તેને લોજિસ્ટિકલ સપોર્ટ અને ફંડિંગ પૂરું પાડ્યું હતું.

ડેવિડ કોલમેન હેડલીનું સાચું નામ દાઉદ સઈદ ગિલાની હતું. તે પાકિસ્તાની-અમેરિકન નાગરિક છે, જેનો જન્મ વોશિંગ્ટન ડીસીમાં પાકિસ્તાની પિતા અને અમેરિકન માતાને ત્યાં થયો હતો. હેડલીએ 2006 અને 2008 વચ્ચે ઘણી વખત ભારતની મુલાકાત લીધી હતી અને મુંબઈના તે બધા સ્થળોની રેકી કરી હતી જ્યાં હુમલો થવાનો હતો. તેણે તાજ હોટેલ, નરીમન હાઉસ અને અન્ય સ્થળોના વીડિયો બનાવ્યા અને ફોટોગ્રાફ્સ લીધા અને આ માહિતી લશ્કર-એ-તૈયબાને પહોંચાડી. હેડલીએ પોતાની ઓળખ છુપાવવા માટે તહવ્વુર રાણાની શિકાગો સ્થિત કંપની ‘ફર્સ્ટ વર્લ્ડ ઇમિગ્રેશન સર્વિસીસ’નો ઉપયોગ કર્યો અને પોતાને એક ઉદ્યોગપતિ તરીકે રજૂ કર્યો.

હેડલીની ઓક્ટોબર 2009 માં શિકાગો એરપોર્ટ પર ધરપકડ કરવામાં આવી હતી જ્યારે તે ડેનિશ અખબાર પર હુમલો કરવાનું કાવતરું ઘડવા જઈ રહ્યો હતો. પૂછપરછ દરમિયાન, તેણે મુંબઈ હુમલામાં પોતાની ભૂમિકા કબૂલી લીધી અને તહવ્વુર રાણાનું નામ લીધું પરંતુ હેડલીએ યુએસ તપાસ એજન્સીઓ સાથે એક સોદો કર્યો - તે લશ્કર-એ-તૈયબા અને આઈએસઆઈ વિશેની માહિતીના બદલામાં ભારતને પ્રત્યાર્પણ ન કરવા સંમત થયો. આ સોદા હેઠળ 2010 માં તેણે મુંબઈ હુમલાનું કાવતરું ઘડવા, હત્યા અને આતંકવાદને ટેકો આપવા સહિતના તમામ 12 આરોપો સ્વીકાર્યા. જાન્યુઆરી 2013 માં તેને 35 વર્ષની જેલની સજા ફટકારવામાં આવી હતી. તે હાલમાં અમેરિકાની એક અજ્ઞાત જેલમાં તેની સજા ભોગવી રહ્યો છે.

તહવ્વુર હુસૈન રાણા પાકિસ્તાની મૂળનો કેનેડિયન નાગરિક છે. તેનો જન્મ પાકિસ્તાનમાં થયો હતો અને તેણે લગભગ 10 વર્ષ સુધી ત્યાંની સેનામાં ડૉક્ટર તરીકે કામ કર્યું. બાદમાં તે કેનેડા ગયો અને નાગરિકતા મેળવી. તેણે શિકાગોમાં એક ઇમિગ્રેશન કંપની શરૂ કરી, જેના દ્વારા તેણે હેડલીને ભારતમાં રેકી માટે વિઝા અને અન્ય સુવિધાઓ પૂરી પાડી. રાણાએ હેડલીને માત્ર લોજિસ્ટિકલ સપોર્ટ જ નહોતો આપ્યો પરંતુ આઇએસઆઈ અને લશ્કર વચ્ચે સંપર્ક બિંદુ તરીકે પણ કામ કર્યું હતું. તપાસમાં એ પણ બહાર આવ્યું છે કે તે નવેમ્બર 2008 માં થયેલા હુમલા પહેલા મુંબઈ આવ્યો હતો અને તાજ હોટેલમાં રોકાયો હતો.

રાણાની પણ ઓક્ટોબર 2009 માં અમેરિકામાં ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. 2011 માં, શિકાગોની એક કોર્ટે તેને લશ્કર-એ-તૈયબાને ટેકો આપવા અને ડેનમાર્કમાં હુમલાઓનું કાવતરું ઘડવા બદલ દોષિત ઠેરવ્યો હતો પરંતુ મુંબઈ હુમલામાં સીધી સંડોવણીના આરોપમાંથી તેને મુક્ત કર્યો હતો. તેને 14 વર્ષની જેલની સજા ફટકારવામાં આવી હતી, જે તેણે 2020 માં પૂર્ણ કરી હતી. કોવિડ-19 ને કારણે તેની સજા વહેલી પૂરી થઈ ગઈ હતી અને ભારતે તેના પ્રત્યાર્પણની માંગણી કરતા જૂન 2020 માં લોસ એન્જલસમાં તેની ફરીથી ધરપકડ કરવામાં આવી હતી.

ભારતે 2011 માં રાષ્ટ્રીય તપાસ એજન્સી (એનઆઈએ) દ્વારા રાણા અને હેડલી વિરુદ્ધ ચાર્જશીટ દાખલ કરી હતી. આમાં આતંકવાદ, હત્યા અને ગુનાહિત કાવતરાના આરોપોનો સમાવેશ થાય છે. 1997ની ભારત-અમેરિકા પ્રત્યાર્પણ સંધિના આધારે ભારતે અમેરિકા પાસેથી બંનેના પ્રત્યાર્પણની માંગણી કરી હતી. પરંતુ હેડલીના સોદાને કારણે તેનું પ્રત્યાર્પણ અશક્ય બની ગયું. બીજી તરફ, ભારતે રાણાના પ્રત્યાર્પણ માટે પ્રયાસો ચાલુ રાખ્યા.

મે 2023 માં, કેલિફોર્નિયાની એક કોર્ટે રાણાના પ્રત્યાર્પણને મંજૂરી આપી. કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે ભારતે ‘સંભવિત કારણ’ સ્થાપિત કરવા માટે પૂરતા પુરાવા રજૂ કર્યા છે કે રાણા મુંબઈ હુમલામાં સામેલ હતો. રાણાએ આની વિરુદ્ધ ઘણી અપીલો દાખલ કરી હતી. જેમાં તેણે દાવો કર્યો હતો કે ભારતમાં તેને ત્રાસ આપવાનું જોખમ છે અને તેઓ અમેરિકામાં સજા ભોગવી ચૂક્યા હોવાથી તેના પર ફરીથી કેસ ચલાવી શકાય નહીં પરંતુ જાન્યુઆરી 2025 માં, યુએસ સુપ્રીમ કોર્ટે તેની અંતિમ અપીલ ફગાવી દીધી. ફેબ્રુઆરી 2025 માં, યુએસ રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે પીએમ નરેન્દ્ર મોદી સાથે સંયુક્ત પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં રાણાના પ્રત્યાર્પણની જાહેરાત કરી. આજે 10 એપ્રિલ 2025 ના રોજ, તેને ભારત લાવવામાં આવી રહ્યો છે.

ડેવિડ હેડલીને ભારતને ન સોંપવાનું કારણ તેણે અમેરિકન તપાસ એજન્સીઓ સાથે કરેલો સોદો છે. આ સોદા હેઠળ, હેડલીએ લશ્કર-એ-તૈયબા, આઇએસઆઈ અને અલ-કાયદા વિરુદ્ધ મહત્વપૂર્ણ માહિતી પૂરી પાડી હતી જેના બદલામાં તેને પ્રત્યાર્પણમાંથી મુક્તિ આપવામાં આવી હતી. હેડલી અમેરિકા માટે ‘સંપત્તિ’ બની ગયો.

ભારતે ઘણી વખત ડેવિડ કોલમેન હેડલીના પ્રત્યાર્પણની માંગ કરી છે. 2010માં અમેરિકામાં ધરપકડ કરવામાં આવ્યા બાદ અને તેણે પોતાની સંડોવણી કબૂલ્યા બાદ ભારતે સૌપ્રથમ 1997ની ભારત-અમેરિકા પ્રત્યાર્પણ સંધિ હેઠળ તેના પ્રત્યાર્પણની માંગ કરી હતી. ત્યારબાદ, ભારતે ઔપચારિક રીતે અનેક વખત આ માંગણી પુનરાવર્તિત કરી, જેમાં 2013માં તેની સજા બાદ અને 2017માં રાષ્ટ્રીય તપાસ એજન્સી (એનઆઈએ) દ્વારા નવી વિનંતીનો સમાવેશ થાય છે.

જાન્યુઆરી 2013 માં યુએસ કોર્ટે હેડલીને 35 વર્ષની જેલની સજા ફટકારી હતી. જોકે, ભારતે દલીલ કરી હતી કે હેડલીને ફક્ત છ અમેરિકન નાગરિકોની હત્યા માટે દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યો હતો જ્યારે મુંબઈ હુમલામાં 166 લોકો માર્યા ગયા હતા, જેમાં મોટાભાગના ભારતીયો હતા. તેથી, ભારતમાં તેના પર અલગથી કેસ ચલાવવાની માંગ કરવામાં આવી હતી પરંતુ અમેરિકાએ તેને ભારતને સોંપ્યો નહીં. હેડલીના પ્રત્યાર્પણની શક્યતા હજુ પણ ખૂબ જ ઓછી છે. 2010 ના સોદાને કારણે અમેરિકાએ ભારતની વિનંતીને વારંવાર નકારી કાઢી છે.

ભારત-યુએસ પ્રત્યાર્પણ સંધિની કલમ 6 હેઠળ, જો કોઈ વ્યક્તિ વિનંતી કરાયેલ દેશમાં (અહીં યુએસમાં) સમાન ગુના માટે દોષિત ઠરેલી હોય તો પ્રત્યાર્પણનો ઇનકાર કરી શકાય છે. હેડલીના કિસ્સામાં, અમેરિકા આને ‘ડબલ જિયોપાર્ડી’ (સજાની બેવડી ધમકી) માટેનું કારણ માને છે. જોકે, ભારતે આ માંગ છોડી નથી. ફેબ્રુઆરી 2025 માં, જ્યારે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સે તહવ્વુર રાણાના પ્રત્યાર્પણની જાહેરાત કરી ત્યારે ભારતે ફરી એકવાર હેડલીનું નામ આઠ મોસ્ટ વોન્ટેડ વ્યક્તિઓની યાદીમાં સામેલ કર્યું પરંતુ યુએસ અધિકારીઓએ સંકેત આપ્યો છે કે હેડલીના સોદા અને તેની ગુપ્ત માહિતીની ઉપયોગીતાને કારણે તેનું પ્રત્યાર્પણ અશક્ય છે. તે હાલમાં યુ.એસ.ની એક અજ્ઞાત જેલમાં તેની 35 વર્ષની સજા કાપી રહ્યો છે, જે 2048 માં પૂરી થશે.

રાણા ભારત પહોંચ્યા પછી, તેને એનઆઈએ કસ્ટડીમાં લેવામાં આવશે. તેને દિલ્હી અથવા મુંબઈની જેલમાં રાખવામાં આવી શકે છે, જ્યાં તેના પર કેસ ચલાવવામાં આવશે. ભારતમાં, તેના પર આઈપીસીની કલમ 120બી (ગુનાહિત કાવતરું), 302 (હત્યા) અને આતંકવાદ વિરોધી કાયદા હેઠળ આરોપ મૂકવામાં આવ્યો છે. જો દોષિત ઠરે તો તેને મૃત્યુદંડની સજા થઈ શકે છે. દરમિયાન, હેડલીની સજા 2048 માં પૂરી થશે, જ્યારે તે 88 વર્ષનો થશે. તેનું ભારત આવવું હજુ પણ અશક્ય લાગે છે.

26/11ના મુંબઈ હુમલાના કાવતરામાં તહવ્વુર રાણા અને ડેવિડ હેડલીની ભૂમિકા એક કડવું સત્ય છે. રાણાનું પ્રત્યાર્પણ ભારત માટે એક મોટી રાજદ્વારી જીત છે પરંતુ અમેરિકામાં હેડલીની સલામતી અંગે ઘણા પ્રશ્નો ઉભા થાય છે.