ઉત્તર પ્રદેશના હાથરસ જિલ્લામાં અકસ્માત થયો હતો. જિલ્લાના સિકંદરરાવ પોલીસ સ્ટેશન વિસ્તારના ફૂલરાઈ ગામમાં આયોજિત ભોલે બાબાના સત્સંગ દરમિયાન ભાગદોડ મચી ગઈ હતી. આ નાસભાગ દરમિયાન મહિલાઓ અને બાળકો સહિત 124 લોકોના મોત થયા હતા અને ઘણા લોકો ઘાયલ થયા હતા.

આ ઘટના બાદ ઈવેન્ટના આયોજકો પર ગંભીર સવાલો ઉઠી રહ્યા છે. હવે પોલીસે મુખ્ય સેવાદાર દેવપ્રકાશ મધુકર અને સત્સંગ કાર્યક્રમના અન્ય આયોજકો વિરુદ્ધ FIR નોંધી છે. એફઆઈઆરથી એવું બહાર આવ્યું છે કે આયોજકોએ 'સત્સંગ'માં આવનારા ભક્તોની વાસ્તવિક સંખ્યા છુપાવી હતી. આ સાથે આયોજકો દ્વારા ટ્રાફિક વ્યવસ્થા માટે પણ કોઈ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી નથી.

જોકે, મોટી ઘટનાઓમાં આ પ્રકારની આ પહેલી ઘટના નથી. ગયા વર્ષે માર્ચમાં, ઇન્દોર શહેરના એક મંદિરમાં રામ નવમીના અવસર પર આયોજિત હવન કાર્યક્રમ દરમિયાન એક પ્રાચીન સ્ટેપવેલ પર બનેલો સ્લેબ તૂટી પડતાં ઓછામાં ઓછા 36 લોકોનાં મોત થયાં હતાં. તે જ સમયે, જાન્યુઆરી 2022 માં, જમ્મુ અને કાશ્મીરના પ્રખ્યાત માતા વૈષ્ણો દેવી મંદિરમાં ભક્તોની ભારે ભીડને કારણે નાસભાગમાં ઓછામાં ઓછા 12 લોકો માર્યા ગયા હતા અને એક ડઝનથી વધુ ઘાયલ થયા હતા.

ધાર્મિક સ્થળો, રેલ્વે સ્ટેશનો, રમતગમત/સામાજિક/રાજકીય કાર્યક્રમો વગેરે સહિતના સામૂહિક મેળાવડાના સ્થળોએ વારંવાર નાસભાગ એ આજે ​​ખૂબ જ ચિંતાનો વિષય છે. નેશનલ ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ ઓથોરિટી (NDMA) માને છે કે વસ્તી વિસ્ફોટ, શહેરીકરણ, મોટી સંખ્યામાં લોકો ધાર્મિક મેળાવડા, મોલ્સ વગેરેમાં જવાના કારણે આવી ઘટનાઓમાં વધારો થવાની સંભાવના છે. NDMAએ જાહેર સ્થળોએ ભીડ અને આપત્તિ વ્યવસ્થાપન માટે 'ક્રાઉડ મેનેજમેન્ટ' નામના દસ્તાવેજમાં કેટલીક માર્ગદર્શિકા જારી કરી છે. સંસ્થા માને છે કે ભીડ-સ્રોત આપત્તિઓ સામાન્ય રીતે માનવસર્જિત આપત્તિઓ હોય છે, જેને સારી રીતે પ્રશિક્ષિત કર્મચારીઓ દ્વારા સક્રિય આયોજન દ્વારા સંપૂર્ણપણે અટકાવી શકાય છે. આ દિશાનિર્દેશો સામૂહિક મેળાવડાના સ્થળો પર અસરકારક ભીડ વ્યવસ્થાપન માટે આયોજકો, વહીવટકર્તાઓ અને અન્ય હિતધારકોને માર્ગદર્શન આપવાના હેતુથી છે.

નાસભાગની ઘટનાઓ કેમ બને છે?

નેશનલ ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ ઓથોરિટીએ નાસભાગની ઘટનાઓના કારણોને છ શ્રેણીઓમાં વિસ્તૃત રીતે વર્ગીકૃત કર્યા છે. આમાં માળખાકીય, આગ/ઇલેક્ટ્રિકલ, ભીડ નિયંત્રણ, ભીડનું વર્તન, સુરક્ષા અને વિવિધ હિસ્સેદારો વચ્ચે સંકલનનો અભાવ શામેલ છે.

નાસભાગની ઘટનાઓ કેવી રીતે ટાળી શકાય?

NDAMAનું કહેવું છે કે મોટા મેળાવડાઓમાં અનિશ્ચિતતાનું વાતાવરણ છે. ભીડ એક ક્ષણમાં નાસભાગમાં ફેરવાઈ શકે છે અને પરિણામે જાનહાનિ થઈ શકે છે. ભીડ પાયાવિહોણી અફવાઓથી દૂર થઈ શકે છે અથવા ટોળા જેવી માનસિકતા અપનાવી શકે છે. એકવાર ભડકી ગયા પછી, લોકોની આ અસ્થિર ભીડને નિયંત્રિત કરવી ખૂબ મુશ્કેલ છે. તેથી, તે મહત્વપૂર્ણ છે કે આ પંડાલ અને કાર્યોના આયોજકો સલામતી સુનિશ્ચિત કરવા માટે સરળ સાવચેતી રાખે.

ભીડ વ્યવસ્થાપન માટે શું પગલાં લેવા જોઈએ?

ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ એજન્સીએ તેની માર્ગદર્શિકામાં જણાવ્યું છે કે પ્રથમ પગલું પંડાલ અને ઇવેન્ટના સ્થળોની આસપાસના વિસ્તારોમાં ટ્રાફિકને નિયંત્રિત કરવાનું છે. પદયાત્રીઓ માટે, સ્થળ પર પહોંચવા માટે, માર્ગના નકશા અને ઇમરજન્સી એક્ઝિટ રૂટ્સ મહત્વપૂર્ણ બિંદુઓ પર પોસ્ટ કરવા જોઈએ. વધતી ભીડને નિયંત્રિત કરવા માટે કતારમાં લોકોની અવરજવર સુનિશ્ચિત કરવા માટે બેરિકેડિંગ મહત્વપૂર્ણ છે.

આયોજકોએ ટ્રાફિકની દેખરેખ રાખવા માટે સીસીટીવી કેમેરા લગાવવા જોઈએ અને સ્નેચિંગ અને અન્ય નાના ગુનાઓનું જોખમ ઘટાડવા માટે પોલીસની હાજરી જાળવવી જોઈએ. NDMA અનુસાર, અનધિકૃત પાર્કિંગ અને રાહદારીઓની જગ્યા પર કબજો કરતા અસ્થાયી સ્ટોલ પર પણ ધ્યાન આપવાની જરૂર છે.

ઘટના સ્થળ પર તબીબી કટોકટી આવી શકે છે. કટોકટીની પરિસ્થિતિઓમાં, એમ્બ્યુલન્સ અને આરોગ્યસંભાળ વ્યાવસાયિકો જીવન બચાવી શકે છે. માર્ગદર્શિકા જણાવે છે કે આનંદ માણનારાઓ માટે, બહાર નીકળવાના માર્ગોથી પોતાને પરિચિત કરવા, શાંત રહેવા અને સૂચનાઓનું પાલન કરવાથી નાસભાગ જેવી પરિસ્થિતિને રોકવામાં મદદ મળશે.

નાસભાગ થાય તો શું કરવું?

જો નાસભાગ મચી જાય, તો બોક્સરની જેમ તમારા હાથ મૂકીને તમારી છાતીને સુરક્ષિત કરો અને ભીડની દિશામાં આગળ વધતા રહો. જ્યાં ઓછી ભીડ હોય ત્યાં જાવ. દિવાલો, બેરિકેડ અથવા દરવાજા જેવા અવરોધોથી દૂર રહો. તમારા પગ પર રહો અને જો તમે પડી જાઓ તો ઝડપથી ઉઠો. જો તમને પ્રક્રિયામાં ઈજા થાય છે અને તમે ઉભા થઈ શકતા નથી, તો તમારા માથાને ઢાંકવા માટે તમારા હાથનો ઉપયોગ કરો અને તમારા જોખમને ઘટાડવા માટે તમારી બાજુ તરફ વળો.

પંડાલ, એલપીજી સિલિન્ડરો અને ખાણીપીણીના સ્ટોલમાં બિનઆયોજિત અને અનધિકૃત વીજ વાયરને કારણે આગ લાગવાનું જોખમ રહેલું છે. નજીકમાં ગીચ ભીડને જોતા આ આગની ઘટનાઓ જીવલેણ બની શકે છે.

ઇવેન્ટ દરમિયાન કઈ બાબતોનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ?

એનડીએમએ કહે છે કે આયોજકોએ સલામતી માર્ગદર્શિકા મુજબ વીજળી, અગ્નિ સલામતી એક્ઝિટ્યુશર્સ અને અન્ય વ્યવસ્થાનો અધિકૃત ઉપયોગ સુનિશ્ચિત કરવો જોઈએ. પડોશની હોસ્પિટલોની યાદી ઉપયોગી થશે. પ્રકાશ, સુતરાઉ કપડાં પહેરવા જેવી સરળ સાવચેતીઓ અને આગ બુઝાવવા માટે જમીન પર રોલ કરવા જેવી મૂળભૂત તકનીકોનું જ્ઞાન જરૂરી છે.