ન્યાય આપવાની બાબતમાં ટોચના ચાર રાજ્યોમાં સામેલ ગુજરાત, ઇન્ડિયા જસ્ટિસ રિપોર્ટ (આઈજેઆર) રેન્કિંગમાં 11મા સ્થાને સરકી ગયું છે. મંગળવારે જાહેર કરાયેલા આ અહેવાલમાં ચિંતાજનક ચિત્ર રજૂ કરવામાં આવ્યું છે - અદાલતોમાં કર્મચારીઓની સંખ્યા ઓછી છે, કાનૂની સહાયનો ઉપયોગ ઓછો થયો છે અને અનામત ક્વોટા પૂરા થયા નથી. કાનૂની સહાય પર રાષ્ટ્રીય સરેરાશ કરતાં વધુ ખર્ચ કરવા છતાં રાજ્ય કાનૂની સહાય મેળવવા માટે સંઘર્ષ કરી રહ્યું છે. રાજ્ય તેની ઉચ્ચ અદાલતોમાં વધુ મહિલા ન્યાયાધીશો હોવા માટે અલગ છે પરંતુ નીચલી અદાલતો, કાનૂની સહાયની પહોંચ અને માનવ અધિકાર આયોગના કર્મચારીઓમાં ગંભીર ખામીઓ હજુ પણ છે. ખાલી જગ્યાઓ અને ભંડોળના નબળા ઉપયોગને કારણે તેનો સ્કોર નીચે ગયો છે.

આ અહેવાલ - છ વર્ષમાં આ પ્રકારનો ચોથો અભ્યાસ - ટાટા ટ્રસ્ટ્સ દ્વારા સરકારી ડેટાનો ઉપયોગ કરીને સંકલિત કરવામાં આવ્યો છે, જેમાં ચાર મુખ્ય સ્તંભો: પોલીસ, ન્યાયતંત્ર, જેલ અને કાનૂની સહાયમાં ન્યાયની પહોંચ પૂરી પાડવામાં રાજ્યો કેટલું સારું પ્રદર્શન કરે છે તેનું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવ્યું છે. પ્રથમ વખત, રાજ્યમાં ન્યાય વિતરણનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે રાજ્ય માનવ અધિકાર પંચો કેવી રીતે કાર્ય કરે છે તેનો પણ વિચાર કરવામાં આવ્યો.

ગુજરાતની સૌથી મોટી નિષ્ફળતા ન્યાયતંત્રના ક્ષેત્રમાં આવી. ન્યાયિક કામગીરીની દ્રષ્ટિએ રાજ્ય હવે 18 મધ્યમ કદના અને મોટા રાજ્યોમાંથી 14મા ક્રમે છે, જે 2022માં 9મા ક્રમે હતું. દેશમાં હાઈકોર્ટના ન્યાયાધીશોની સૌથી વધુ ખાલી જગ્યાઓ અહીં છે, જેમાં 38.5 ટકાની અછત છે - જે રાષ્ટ્રીય સરેરાશ 32.7 ટકા કરતા પણ ખરાબ છે.

નીચલી અદાલતોમાં ન્યાયાધીશોની ખાલી જગ્યાઓ પણ વધીને 31.1 ટકા થઈ ગઈ છે. આનો અર્થ એ થયો કે ગુજરાતમાં દર 61,795 લોકો માટે એક ગૌણ અદાલતના ન્યાયાધીશ છે, જે રાષ્ટ્રીય સરેરાશ 69,017 કરતા થોડો સારો છે - પરંતુ વધતી જતી અછત ચિંતાનો વિષય છે.

તેવી જ રીતે, કાનૂની સહાય પૂરી પાડવામાં રાજ્ય ત્રીજા ક્રમેથી 13મા સ્થાને આવી ગયું. ન્યાય વિતરણમાં કર્ણાટક 18 રાજ્યોમાં ટોચ પર છે.

ગુજરાતે તેની હાઈકોર્ટમાં મહિલા ન્યાયાધીશોની નિમણૂકમાં પ્રગતિ કરી છે - રાષ્ટ્રીય સરેરાશ 14 ટકાની સરખામણીમાં 25 ટકા પરંતુ તેની ગૌણ ન્યાયતંત્રમાં માત્ર 20 ટકા મહિલા ન્યાયાધીશો છે, જે રાષ્ટ્રીય સરેરાશ 38 ટકા કરતા ઘણી ઓછી છે. રાજ્ય તેના અનામત ક્વોટાને પૂર્ણ કરવામાં પણ નિષ્ફળ ગયું છે. 2022 થી, ન્યાયતંત્રમાં અનુસૂચિત જનજાતિ માટે અનામત રાખવામાં આવેલી બેઠકોમાંથી માત્ર 2 ટકા જગ્યાઓ ભરાઈ છે, જ્યારે અનુસૂચિત જાતિ માટેની જગ્યાઓ લગભગ 97 ટકા પર સંપૂર્ણ રીતે ભરાઈ ગઈ છે. ઓબીસી પ્રતિનિધિત્વ પણ અપેક્ષાઓ કરતાં ઓછું છે. કોર્ટમાં સ્ટાફની અછત લગભગ બમણી થઈ ગઈ છે, જે વધીને 47 ટકા થઈ ગઈ છે.

માળખાગત સુવિધાઓની દ્રષ્ટિએ ગુજરાતમાં કોર્ટ રૂમની 12.3 ટકા અછત છે અને ન્યાયિક કર્મચારીઓ માટે રહેણાંક ક્વાર્ટર્સની 20.9 ટકા અછત છે. તેના ન્યાય વિકાસ બજેટનો ઉપયોગ 60 ટકા કરતા ઓછો છે, જે કોર્ટના માળખાગત સુવિધાઓ અને સેવાઓ સુધારવા માટે ફાળવવામાં આવેલા ભંડોળનો ઓછો ઉપયોગ દર્શાવે છે.

કાનૂની સહાય એ એક બીજું ક્ષેત્ર છે જ્યાં ગુજરાત પાછળ છે. ગુજરાત જે એક સમયે ત્રીજા સ્થાને હતું તે હવે 18 રાજ્યોમાં 13મા સ્થાને છે. રાજ્યએ 2022-23માં તેના કાનૂની સહાય બજેટમાં 87 ટકા ફાળો આપ્યો હોવા છતાં, ફક્ત 78 ટકા જ ઉપયોગમાં લેવાયો હતો.

ગુજરાતનો કાનૂની સહાય પર માથાદીઠ ખર્ચ (રૂ. 7.6) રાષ્ટ્રીય સરેરાશ (રૂ. 6.3) કરતા થોડો વધારે છે પરંતુ તેની સેવાઓની પહોંચ મર્યાદિત છે. 2022-23માં રાષ્ટ્રીય કાનૂની સેવા સત્તામંડળ (એનએએલએસએ) ભંડોળનો ઉપયોગ પણ ઘટીને 69 ટકા થયો. ગુજરાતમાં 18,000 થી વધુ ગામડાઓ માટે 191 લીગલ ક્લિનિક છે - આશરે 93 ગામડાઓ દીઠ એક ક્લિનિક - જોકે આ 2017 કરતા સુધારો છે, જ્યારે એક ક્લિનિક 37 ગામડાઓને સેવા આપતું હતું.

દરમિયાન, પેરા-લીગલ સ્વયંસેવકોની સંખ્યા 2017 માં પ્રતિ લાખ વસ્તી 4.83 થી ઘટીને 2024 માં 4.02 થવાનો અંદાજ છે. ગુજરાત રાજ્ય માનવ અધિકાર પંચે પણ રેન્કિંગમાં ખરાબ પ્રદર્શન કર્યું છે. તે ભારતમાં 20મા ક્રમે છે, તેના કુલ સ્ટાફના 52 ટકા પદો ખાલી છે, એક્ઝિક્યુટિવ સ્ટાફમાં 25 ટકા અછત છે અને તેની તપાસ શાખામાં મહિલા અધિકારીઓની તીવ્ર અછત છે - જ્યાં 78.6 ટકા જગ્યાઓ ખાલી છે.