1971ના ભાગલા પછી પહેલી વાર પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશે સીધા વેપાર સંબંધો પુનઃસ્થાપિત કર્યા છે. આ ઐતિહાસિક પગલામાં સરકારની મંજૂરી મળ્યા બાદ પ્રથમ કાર્ગો જહાજ પાકિસ્તાનના પોર્ટ કાસિમથી બાંગ્લાદેશ માટે રવાના થયું છે. બંને દેશો વચ્ચે ફેબ્રુઆરી 2025 ની શરૂઆતમાં કરારને અંતિમ સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું હતું, જેમાં બાંગ્લાદેશ 'ટ્રેડિંગ કોર્પોરેશન ઓફ પાકિસ્તાન' દ્વારા 50,000 ટન પાકિસ્તાની ચોખા ખરીદવા સંમત થયું હતું. આ ચોખા બે તબક્કામાં મોકલવામાં આવશે: 25,000 ટનનો પહેલો જથ્થો હાલમાં બાંગ્લાદેશ જવા માટે તૈયાર છે, જ્યારે બાકીના 25,000 ટન માર્ચની શરૂઆતમાં મોકલવામાં આવશે.

પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચેના તાજેતરના વિકાસને આર્થિક સહયોગને વેગ આપવા અને દાયકાઓથી નિષ્ક્રિય રહેલા વેપાર માર્ગોને ફરીથી સક્રિય કરવા તરફના સકારાત્મક પગલા તરીકે જોવામાં આવી રહ્યું છે. નિષ્ણાતો માને છે કે આ નવીનતમ વેપાર સોદો બંને દેશો વચ્ચેના આર્થિક સંબંધોને મજબૂત બનાવશે અને સીધા શિપિંગ રૂટને સરળ બનાવશે. જોકે, આ વિકાસની અસર પ્રાદેશિક રાજકારણ પર પણ પડી શકે છે.

બાંગ્લાદેશમાં તાજેતરના રાજકીય પરિવર્તનો અને પાકિસ્તાન સાથેના તેના વધતા સંબંધોને કારણે ભારત ચોક્કસપણે પ્રભાવિત થશે. પાકિસ્તાન સાથે વેપાર વધવાની સ્થિતિમાં બાંગ્લાદેશનો ભારત સાથેનો વેપાર નબળો પડવાની શક્યતા છે. બાંગ્લાદેશ ભારતમાંથી મોટા પ્રમાણમાં ખાદ્ય પદાર્થોની આયાત કરતું રહ્યું છે પરંતુ હવે તે પાકિસ્તાનની નજીક જઈ રહ્યું છે. આવી સ્થિતિમાં, ભારતના દૃષ્ટિકોણથી પ્રાદેશિક વેપાર સંબંધોમાં નોંધપાત્ર ફેરફાર થઈ શકે છે. આ પગલાની ભારત પર ઘણી રીતે અસર થશે.

પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચેના વેપાર સંબંધો ભારત માટે રાજદ્વારી પડકાર ઉભો કરી શકે છે. અત્યાર સુધી બાંગ્લાદેશના મોટાભાગના વ્યાપારિક સંબંધો ભારત સાથે છે પરંતુ જો બાંગ્લાદેશ પાકિસ્તાન સાથે વ્યાપાર વધારશે તો ભારત પર તેની વ્યાપારિક નિર્ભરતા ઘટી શકે છે.

ભારત અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચેનો વેપાર સંતુલન ભારતની તરફેણમાં છે. જો બાંગ્લાદેશ પાકિસ્તાનથી વધુ આયાત કરવાનું શરૂ કરશે તો તેની ભારતની નિકાસ પર પ્રતિકૂળ અસર પડી શકે છે. વધુમાં પાકિસ્તાનથી કાપડ, દવાઓ અને કૃષિ ઉત્પાદનો બાંગ્લાદેશમાં સસ્તા ભાવે ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે, જેનાથી ભારતીય ઉત્પાદનોની સ્પર્ધાત્મકતામાં વધારો થાય છે.

ભારત દક્ષિણ એશિયન પ્રાદેશિક સહકાર સંગઠનમાં સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા છે. જો પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચે વેપાર વધે તો તે સાર્ક(એસએએઆરસી)માં ભારતની આર્થિક પકડ નબળી પાડી શકે છે. આ પરિસ્થિતિ ચીનના પ્રભાવમાં પણ વધારો કરી શકે છે, કારણ કે ચીન પહેલાથી જ પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશ બંને સાથે ગાઢ વેપાર સંબંધો ધરાવે છે.

જો પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચે સીધો વેપાર થાય છે તો તે જોવાનું મહત્વપૂર્ણ રહેશે કે તેઓ પરિવહન માટે કયા માર્ગનો ઉપયોગ કરે છે. આ ભારત માટે ચિંતાનો વિષય બની શકે છે, કારણ કે તે પ્રાદેશિક લોજિસ્ટિક્સને અસર કરશે અને સંભવિત રીતે ભારતની ભૂમિકાને મર્યાદિત કરશે.

એ પણ જોવાનું બાકી છે કે જો પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચે વેપાર સંબંધો વધુ મજબૂત બને છે તો તે સુરક્ષાના દૃષ્ટિકોણથી ભારત માટે પણ મહત્વપૂર્ણ બની શકે છે. પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચે લશ્કરી અને રાજકીય સંબંધો કઈ દિશામાં આગળ વધે છે તે ભારતની વિદેશ નીતિ માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ બનવાનું છે અને ભારતે આના પર નજીકથી નજર રાખવી પડશે.

બીજી એક વાત નોંધનીય છે કે બાંગ્લાદેશને ‘ઇન્ડિયા લોક્ડ’ દેશ કહેવામાં આવે છે. બાંગ્લાદેશની 94 ટકા સરહદ ભારત સાથે જોડાયેલી છે. ભારત અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચે 4,367 કિલોમીટર લાંબી સરહદ છે. તેનો અર્થ એ કે બાંગ્લાદેશ લગભગ બધી બાજુથી ભારતથી ઘેરાયેલું છે. આવી સ્થિતિમાં, બાંગ્લાદેશ સુરક્ષા અને વેપારના મામલામાં ભારત પર નિર્ભર છે. બાંગ્લાદેશ ચોખા, ઘઉં, ડુંગળી, લસણ, ખાંડ, કપાસ, અનાજ, શુદ્ધ પેટ્રોલિયમ, ઇલેક્ટ્રિક સાધનો, પ્લાસ્ટિક અને સ્ટીલ માટે ભારત પર નિર્ભર છે.

જો બાંગ્લાદેશના ભારત સાથેના વેપાર સંબંધો બગડશે તો તેની નિકાસ પર અસર પડશે. આનાથી જીડીપી પર અસર પડશે અને પછી ફુગાવાની સાથે બેરોજગારી પણ વધશે. ભારત સાથે બગડતા સંબંધોની કિંમત ચૂકવવી બાંગ્લાદેશ માટે સરળ નહીં રહે. બાંગ્લાદેશ દક્ષિણ એશિયામાં ભારતનો સૌથી મોટો વેપારી ભાગીદાર છે અને ભારત એશિયામાં બાંગ્લાદેશનો બીજો સૌથી મોટો વેપારી ભાગીદાર છે.

બીજી એક વાત નોંધનીય છે કે પાકિસ્તાન અને ભારત વચ્ચેના સંબંધો સામાન્ય નથી અને વેપાર ઠપ્પ છે. આવી સ્થિતિમાં, તેની અસર ચોક્કસપણે ભારત પર નહીં પણ પાકિસ્તાન પર પડી છે. હવે આ જ પાકિસ્તાન બાંગ્લાદેશ સાથે વેપાર કરવા માંગે છે. ભારતથી બાંગ્લાદેશ માલના પરિવહનનો ખર્ચ ઓછો છે પરંતુ જો તે જ માલ પાકિસ્તાન કે ચીનથી આવે તો તે વધુ મોંઘો થશે. બાંગ્લાદેશ માટે ભારત જે મહત્વ ધરાવે છે તેની ભરપાઈ પાકિસ્તાન ક્યારેય નહીં કરી શકે. હવે જો બાંગ્લાદેશે નક્કી કર્યું છે કે તે ભારત સાથેના સંબંધો બગાડવા માટે કોઈપણ કિંમત ચૂકવવા તૈયાર છે, તો કંઈપણ કહેવું અર્થહીન છે.