સાંસ્કૃતિક મિલકતોની ગેરકાયદેસર હેરફેર એ જૂની સમસ્યા છે જેણે સમગ્ર ઇતિહાસમાં ઘણી સંસ્કૃતિઓ અને દેશોને અસર કરી છે. ભારત ખાસ કરીને આ મુદ્દાથી પ્રભાવિત થયું છે અને દેશની બહાર મોટી સંખ્યામાં પ્રાચીન વસ્તુઓ અથવા કલાકૃતિઓની દાણચોરી કરવામાં આવી છે. પીએમ મોદીના યુએસ પ્રવાસ દરમિયાન 297 પ્રાચીન વસ્તુઓ ભારતને સોંપવામાં આવી છે. આ પુરાતત્વીય કલાકૃતિઓ ગેરકાયદેસર દાણચોરી દ્વારા અમેરિકા પહોંચી હતી.
2014થી ભારતને પરત મળેલી પ્રાચીન વસ્તુઓની કુલ સંખ્યા 640 પર પહોંચી ગઈ છે. એકલા અમેરિકાથી પરત આવેલા પુરાતત્વીય અવશેષોની કુલ સંખ્યા 578 પર પહોંચી ગઈ છે. વર્તમાન મુલાકાત ઉપરાંત, પીએમ મોદીની યુએસની અગાઉની મુલાકાતો પણ ભારતમાં પ્રાચીન વસ્તુઓ પરત કરવાના સંદર્ભમાં ખાસ સફળ રહી છે.
પીએમ મોદીની 2021 માં યુએસની મુલાકાત દરમિયાન, યુએસ સરકાર દ્વારા 157 પ્રાચીન વસ્તુઓ સોંપવામાં આવી હતી, જેમાં 12મી સદીની ઉત્કૃષ્ટ કાંસ્ય નટરાજ પ્રતિમાનો સમાવેશ થાય છે. આ સિવાય 2023માં પીએમની યુએસ મુલાકાતના થોડા દિવસો બાદ 105 પ્રાચીન વસ્તુઓ ભારતને પરત કરવામાં આવી હતી.
ભારતના ઘણા પ્રાચીન અવશેષો માત્ર અમેરિકામાંથી જ નહીં પરંતુ વિશ્વના અન્ય દેશોમાંથી પણ મળી આવ્યા હતા, જે ભારતને સોંપવામાં આવ્યા હતા. જેમાંથી 16 કલાકૃતિઓ બ્રિટનમાંથી, 40 ઓસ્ટ્રેલિયા અને અન્ય સ્થળોએથી પરત કરવામાં આવી છે. તેનાથી વિપરિત, 2004-2013 વચ્ચે માત્ર એક જ કલાકૃતિ ભારતને પરત કરવામાં આવી હતી.
જુલાઈ 2024 માં, નવી દિલ્હીમાં 46મી વર્લ્ડ હેરિટેજ કમિટીના પ્રસંગે, ભારત અને યુએસએ પ્રાચીન વસ્તુઓની ગેરકાયદે હેરફેરને રોકવા અને તેને રોકવા માટે પ્રથમ સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ કરાર પર હસ્તાક્ષર કયર્િ હતા.
છેલ્લા દસ વર્ષમાં આ ક્ષેત્રમાં અભૂતપૂર્વ સફળતા મળી છે. તે ભારતના ચોરાયેલા ખજાનાને પુન:પ્રાપ્ત કરવા અને ભાવિ પેઢીઓ માટે તેના સાંસ્કૃતિક વારસાને જાળવવાના સરકારના સંકલ્પ્ને પ્રતિબિંબિત કરે છે. વૈશ્વિક નેતાઓ સાથે પીએમ મોદીના અંગત સંબંધોએ આ વળતર મેળવવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી છે.