25 જૂન, 1975ના રોજ દેશમાં લાદવામાં આવેલી ઈમરજન્સી પાછળ ઈન્દિરા ગાંધી ગુનેગાર હતા. આ જ કારણ છે કે ઈમરજન્સી લાગુ થયાના 50 વર્ષ પછી પણ તે ઘટનાને કોઈ ભૂલી શકતું નથી. 1975માં ઈન્દિરા ગાંધી દ્વારા લાદવામાં આવેલી ઈમરજન્સી પહેલા પણ દેશમાં ઈમરજન્સી હતી. એ પણ એક વાર નહિ પણ બે વાર. કોઈને એ કટોકટી યાદ નથી કે ન તો કોઈ એ ઈમરજન્સી લાદવા માટે નેહરુ કે ઈન્દિરા ગાંધીને જવાબદાર ગણે છે. તો આનું કારણ શું છે?

પંડિત નેહરુની કટોકટી અને ઈન્દિરા ગાંધીની કટોકટી લાદવામાં શું ફરક હતો અને જ્યારે લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી કે અટલ બિહારી વાજપેયીને ઈમરજન્સી લાદવા માટે સમાન કારણોનો સામનો કરવો પડ્યો હતો ત્યારે પણ પંડિત નેહરુએ કટોકટી કેમ લાદી ન હતી.

કટોકટી કેવી દેખાય છે તે વિશે વાત કરીએ. ભારતીય બંધારણના ભાગ 18ની કલમ 352માં કટોકટીનો ઉલ્લેખ છે. સ્પષ્ટપણે લખવામાં આવ્યું છે કે જો રાષ્ટ્રપતિને લાગે કે આખા દેશ અથવા દેશના કોઈપણ ભાગમાં યુદ્ધ અથવા કોઈ બાહ્ય અતિક્રમણની સંભાવના છે. તો તે સંજોગોમાં રાષ્ટ્રપતિ સમગ્ર દેશમાં અથવા કોઈ ચોક્કસ ભાગમાં કટોકટી જાહેર કરી શકે છે. આ સમય દરમિયાન નાગરિકોના મૂળભૂત અધિકારો છીનવી લેવામાં આવે છે અને જ્યાં કટોકટી લાદવામાં આવે છે. ત્યાં સમગ્ર વ્યવસ્થા રાષ્ટ્રપતિના હાથમાં આવે છે.

પંડિત જવાહરલાલ નેહરુના સમયમાં ઈમરજન્સી શા માટે લાદવામાં આવી હતી?

પંડિત નેહરુ દેશના વડાપ્રધાન હતા ત્યારે બંધારણના આ અનુચ્છેદનો પ્રથમ વખત ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. તારીખ 26 ઓક્ટોબર 1962 હતી. ભારત અને ચીન વચ્ચે યુદ્ધ ચાલી રહ્યું હતું. દેશની સુરક્ષા પર બાહ્ય હુમલાનો ખતરો જોઈને તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ સર્વપલ્લી ડૉ.રાધા કૃષ્ણને દેશમાં ઈમરજન્સી લાદી દીધી હતી. ડો.રાધાકૃષ્ણન પછી જ્યારે ઝાકિર હુસૈન દેશના રાષ્ટ્રપતિ બન્યા ત્યારે 10 જાન્યુઆરી, 1968ના રોજ ઈમરજન્સી ખતમ કરવાની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી.

ઈન્દિરા ગાંધીએ ઈમરજન્સી શા માટે લાદી હતી?

જ્યારે ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે યુદ્ધ થયું ત્યારે બીજી વખત દેશમાં ઈમરજન્સી લાદવામાં આવી હતી. આ યુદ્ધ સમયે ઈન્દિરા ગાંધી દેશના વડાપ્રધાન હતા. આ કટોકટીનો સમયગાળો બહુ ઓછો હતો. 3 ડિસેમ્બર 1971ના રોજ દેશમાં કટોકટી જાહેર કરવામાં આવી હતી. કારણકે પાકિસ્તાને ભારત પર હુમલો કર્યો હતો. 16 ડિસેમ્બર 1971ના રોજ ભારતે પાકિસ્તાનને તોડીને પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશના બે ટુકડા કરી દીધા હતા. પાકિસ્તાનના 90 હજાર સૈનિકોએ આત્મસમર્પણ કર્યું હતું. બીજા જ દિવસે 17 ડિસેમ્બર 1971ના રોજ કટોકટી નાબૂદ કરવામાં આવી હતી. દેશમાં બીજી વખત કટોકટી લાદવાનો અને ખતમ કરવાનો નિર્ણય તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ વીવી ગિરી દ્વારા લેવામાં આવ્યો હતો.

ત્રીજી વખત ઈમરજન્સી કેમ લાદવામાં આવી?

દેશને કે દેશના નાગરિકોને કોઈ ખતરો ન હતો ત્યારે ત્રીજી વખત ઈન્દિરા ગાંધીએ ઈમરજન્સી લાદી હતી, પરંતુ હાઈકોર્ટના આદેશ બાદ તેમની વડાપ્રધાન તરીકેની ખુરશી પર ખતરો હતો. આ જ ખુરશી બચાવવા ઈન્દિરા ગાંધીએ 25 જૂન 1975ની રાત્રે દેશમાં ત્રીજી અને છેલ્લી કટોકટી લાદી હતી. 26 જૂન 1975ની સવારે ઈન્દિરા ગાંધીએ પોતે ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો દ્વારા દેશને જાણ કરી કે ઈમરજન્સી લાદવામાં આવી છે. રાષ્ટ્રપતિ ફખરુદ્દીન અલી અહેમદ આ નિર્ણયનો અમલ કરવાના હતા. આ કટોકટીનો અંત 21 માર્ચ 1977 ના રોજ જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો અને ત્યારથી દેશમાં કોઈ કટોકટી લાદવામાં આવી નથી.

લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી અને અટલ બિહારી વાજપેયીએ ઈમરજન્સી કેમ ન લગાવી?

તો હવે બે પ્રશ્નો છે. સૌથી પહેલા 1965માં પણ ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે યુદ્ધ થયું હતું. તે સમયે દેશના વડાપ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી હતા. તો તેમણે ઈમરજન્સી લાદવાની ભલામણ કેમ ન કરી? જવાબ એ છે કે તે સમયે દેશમાં ઈમરજન્સી લાગુ હતી. જ્યારે 1962માં ભારત અને ચીન વચ્ચે યુદ્ધ થયું અને જ્યારે 26 ઓક્ટોબર 1962ના રોજ પહેલીવાર ઈમરજન્સી જાહેર કરવામાં આવી ત્યારે આ ઈમરજન્સી પાંચ વર્ષથી વધુ સમય સુધી ચાલી હતી. આ સમયગાળા દરમિયાન ભારતે ચીન અને પછી પાકિસ્તાન બંને સાથે યુદ્ધો કર્યા હતા. તેથી લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીને પાકિસ્તાન સાથેના યુદ્ધ દરમિયાન અલગથી ઈમરજન્સી લાદવાની જરૂર નહોતી.

હવે બીજો પ્રશ્ન એ છે કે ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે 1999માં યુદ્ધ થઈ ચૂક્યું હતું. તો પછી અટલ બિહારી વાજપેયીએ વડાપ્રધાન પદ સંભાળતી વખતે કટોકટી કેમ જાહેર ન કરી? તો તેનું કારણ છે 1977માં બંધારણીય સુધારો. વાસ્તવમાં ઈન્દિરા ગાંધીએ જે રીતે બંધારણની સત્તાનો દુરુપયોગ કર્યો હતો અને ઈમરજન્સી લાદી હતી તે જોતા નવી સરકારે બંધારણમાં કેટલાક સુધારા કર્યા હતા.

બંધારણના 44મા સુધારા હેઠળ, રાષ્ટ્રપતિ કલમ 352નો ઉપયોગ કરી શકતા નથી સિવાય કે કેન્દ્રીય કેબિનેટ આ પ્રસ્તાવને લેખિતમાં મોકલે. તો પછી વાજપેયી કેબિનેટે પ્રસ્તાવ કેમ ન મોકલ્યો કારણ કે તે સમયે કેબિનેટ નહોતું. 17 એપ્રિલ, 1999ના રોજ અટલ બિહારી વાજપેયીની સરકાર એક મતથી પડી ગઈ હતી.

મે મહિનામાં જ્યારે પાકિસ્તાને ભારત પર હુમલો કર્યો ત્યારે અટલ બિહારી વાજપેયી દેશના પૂર્ણકાલીન નહીં પરંતુ કાર્યકારી વડાપ્રધાન હતા. તેથી, ન તો કેબિનેટ કોઈ ભલામણ મોકલી શક્યું કે ન તો તત્કાલીન રાષ્ટ્રપતિ કેઆર નારાયણને કોઈ કટોકટી જાહેર કરી. જોકે, ભારતે ઈતિહાસનું પુનરાવર્તન કર્યું અને પાકિસ્તાન સામે જીત નોંધાવી. આ હતી દેશની ઈમરજન્સીની આખી કહાની, જેમાં 1962 અને 1971ની ઈમરજન્સી કોઈને યાદ નથી અને 1975ની ઈમરજન્સીને કોઈ ભૂલી શકતું નથી.