₹1 ની નોટ સહિત તમામ સિક્કા બનાવવાનું કામ સરકારના હસ્તક હોય છે, જ્યારે ₹૨ થી ₹૫૦૦ સુધીની નોટો છાપવાની જવાબદારી RBI પાસે હોય છે. ₹૨૦૦૦ ની નોટોની છાપણી હવે બંધ થઈ ગઈ છે. ચાલો જાણીએ નોટ અને સિક્કા તૈયાર કરવામાં કેટલો ખર્ચ થાય છે.

શું તમે જાણો છો કે ₹૧ નો સિક્કો બનાવવામાં સરકારને તેની કિંમત કરતાં વધુ ખર્ચ થાય છે? આ ચોંકાવનારી માહિતી ભારતીય રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાએ ૨૦૧૮ માં એક RTI ના જવાબમાં શેર કરી હતી. આ રિપોર્ટ અનુસાર, એક રૂપિયાનો સિક્કો બનાવવામાં ₹૧.૧૧ લાગે છે, જ્યારે તેની વાસ્તવિક કિંમત માત્ર ₹૧ હોય છે. એટલે કે, સરકારને દરેક એક રૂપિયાના સિક્કા પર ૧૧ પૈસાનું નુકસાન થાય છે.

₹૨, ₹૫ અને ₹૧૦ ના સિક્કા પર આટલો થાય છે ખર્ચ
ફક્ત ₹૧ નો સિક્કો જ નહીં, બાકીના સિક્કાઓની કિંમત પણ રસપ્રદ છે. ₹૨ નો સિક્કો ₹૧.૨૮, ₹૫ નો સિક્કો ₹૩.૬૯ અને ₹૧૦ નો સિક્કો ₹૫.૫૪ માં બને છે. આ તમામ સિક્કા સરકાર દ્વારા સંચાલિત ટંકશાળોમાં બનાવવામાં આવે છે, જે મુખ્યત્વે મુંબઈ અને હૈદરાબાદમાં આવેલા છે. ₹૧ નો સિક્કો સ્ટેનલેસ સ્ટીલથી બને છે, જેનું વજન ૩.૭૬ ગ્રામ, વ્યાસ ૨૧.૯૩ મિમી અને જાડાઈ ૧.૪૫ મિમી હોય છે.

સિક્કાઓની સાથે-સાથે નોટોની છાપણી પર પણ ધ્યાન આપવું જરૂરી છે. ₹૧ ની નોટ સહિત તમામ સિક્કાઓની છાપણી સરકારના હસ્તક હોય છે, જ્યારે ₹૨ થી ₹૫૦૦ સુધીની નોટો છાપવાની જવાબદારી RBI પાસે હોય છે. ₹૨૦૦૦ ની નોટોની છાપણી હવે બંધ થઈ ગઈ છે.

₹૧૦૦, ₹૨૦૦ અને ₹૫૦૦ ની નોટની છાપણીનો ખર્ચ
RTI માં આપવામાં આવેલા આંકડા અનુસાર, જો ૧૦૦૦ નોટોની છાપણી કરવામાં આવે તો, ₹૧૦૦ ની નોટ પર ₹૧૭૭૦, ₹૨૦૦ ની નોટ પર ₹૨૩૭૦ અને ₹૫૦૦ ની નોટ પર ₹૨૨૯૦ નો ખર્ચ આવે છે. એટલે કે, એક ₹૫૦૦ ની નોટ છાપવામાં માત્ર ₹૨.૨૯ નો ખર્ચ આવે છે, જ્યારે તેનું મૂલ્ય ₹૫૦૦ હોય છે. આ સરકાર માટે ફાયદાકારક સોદો છે.

આ માહિતી પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે મુદ્રાનું નિર્માણ ફક્ત મૂલ્યના આધારે નહીં, પરંતુ વ્યાવસાયિક અને વ્યૂહાત્મક નિર્ણયોના આધારે થાય છે. જ્યાં સિક્કા લાંબા સમય સુધી ચાલે છે, ત્યાં નોટોને સમય સમય પર બદલવી પડે છે. આ કારણોસર ભલે કેટલાક સિક્કાઓ પર નુકસાન થતું હોય, પરંતુ તે મુદ્રા પ્રણાલીમાં સ્થિરતા અને ટકાઉપણું લાવે છે.